Aktyor evindəki görüşdən sonra ədəbiyyat tənqidçiliyi ilə bağlı Asif Atadan radio üçün  götürülmüş müsahibə

Aparıcı: Hörmətli tamaşaçılar, indi sizə təqdim edəcəyim müsahi­bimi ədəbiyyat həvəskarları yaxşı tanıyır. Yaxşı tanıyır o mənada ki, vaxt vardı 60-cı illərin axırından 70-ci illərin ortalarına qədər bu tanınmış tənqidçi-filosof jurnallarımızın, qəzetlərimizin səhifəsində Azərbaycan ədəbiyyatı haqqında, Azərbaycan mədəniyyəti haqqında fəlsəfi fikirlə, fəlsəfi fikir dərinliyi ilə müdrik sözlər deyirdi və öz poeziyasını, öz ədəbi qiymətvermə meyarlarından bacarıqca fərqlən­dirir­di. Ədəbiyyatımızın tanınmış, istedadlı tənqidçilərindən, elmimi­zin gözəl nümayəndələrindən biri olan Asif Əfəndiyevi sizə təqdim etmək istəyirəm.
Asif müəllim, mən bayaqkı sözlərimi əbəs yerə demədim. Mənə elə gəlir ki, sizin məqalələriniz bir tənqidçi kimi, bir filosof kimi digər tənqid nümayəndələrimizin yazılarından fərqlənir. Bu fərqi mən mate­ria­lın özünəməxsus əxz edilməsində və həmin əxz edilmə­nin özünə­məxsus təqdim olunmasında görürəm. Yəni sizi daha çox tənqidi­mizin, gəlin belə deyək də, indiyə qədər müəyyənləşdirilmiş stereotip­ləri yox, daha çox yeni ifadə formaları maraqlandırdı və bu ifadə forma­la­rının maraq dairəsi və sizin öz marağınız da sizi gətirib tənqidimizin Azərbaycan tənqidi üçün o dövrdə tamamilə yeni bir sahəsinə çıxartdı. Məsələn, esse sahəsinə. Tutalım, tənqidi siz esse şəklində təqdim etməyə çalışdınız və şübhəsiz ki, nail oldunuz – bu çalışmanıza. Mən istədim sizə belə bir sualla müraciət eləyəm: siz on ildən artıq bir zamandır ki, tənqiddən uzaqlaşmısınız. Elədirmi?

Ata: Bəli.

Aparıcı: Səhv eləmirəm ki?

Ata: Yox.

Aparıcı: Bayaq dediyim kimi, yenə də bayaq dediyimi təkrar eləmək istəyirəm. Vaxt vardı Asif Əfəndiyevin adı jurnallarımızın və qəzetlərimizin səhifələrindən tənqidlə bağlı, mən demək istəyirəm, düşmürdü və bu ad bütün ədəbiyyat həvəskarlarımıza yaxşı tanış idi. Bu uzaqlaşmanın və bu qayıtmanın səbəbi nədədir?

Ata: Çox maraqlı, çox hikmətamiz bir sualdır. Kamal müəllim, mən əvvəl  sizə qısa şəkildə öz tənqidçi kredomu istəyirəm deyəm. O məsələ də sizin sualınızla sırf bağlıdır. Mən tənqidçi kimi üç məqsədi öz qarşıma qoymuşdum. Lap tənqidə gələndən, lap birinci addım atandan. Birinci, tənqidə fəlsəfi məna və siqlət gətirmək. Yəni tənqi­di fəlsəfi bir janra çevirmək. Tənqid vasitəsiylə həyatımızın fəlsəfi problemlərini təhlil eləmək, aşkara çıxarmaq. Eyni zamanda tənqid vasitəsiylə oxucunun özünün etik, estetik səviyyəsini qaldırmaq. Bir sözlə, tənqidi yaxşı mənada fəlsəfiləşdirmək. İkinci, mənim məqsə­dim tənqidə bədiiyyat gətirmək, o lal tənqiddən, danışa bilməyən tənqid­dən uzaqlaşmaq. Dil gətirməkdir tənqidə, pafos gətirməkdir tənqidə, ahəng, musiqi gətirməkdir tənqidə. Əgər tənqid, doğrudan da, Ədəbiy­yatın janrıdırsa, əgər o doğrudan da ədəbi-bədii hadisə­dirsə, elə-belə söz xatirinə deyilmirsə, onda pafos olmalıdır, onda yanar zəka yanma­lıdır və esse janrındakı siz deyirsiz ki, mən bilirəm siz yazırsınız və (?) haqqında da yazmısınız. Esse janrına mənim qayıtmağım, daha doğrusu, başqa şəkildə hər halda, bizim essemiz Avropa essesi deyil. Xüsusi bir söhbət lazımdır. Bu nə Volterin ədəbi essesidir, bu nə Jan Pol Sartrın essesidir, bu nə Amerika yazıçılarının esseləridir. Bu tamam başqa essedir. Bu, Füzuli essesidir. Bu, Nizami essesidir. Bu, Nəsimi essesidir. Bu, Bayatı-Şiraz essesidir. Yəqin ki, biz onu özümüz hiss eləmirik. Çünki daxilimizdə var bu. Hava kimidir bütün bunlar. Elə bil ki, udmuşuq. O haqda xüsusi söhbət eləyərik. Esse janrına məni gətirən, elə bax, bu cəhət oldu. Bədiiyyat. Bədiiyyat cəhətcə təzə tənqid yaratmaq lazımdır.

Aparıcı: Mənə elə gəlir ki, Asif müəllim, tənqiddən danışırıq biz indi. Mənə belə gəlir ki, bizim tənqidimizin üzü keçmişə doğrudur. Yəni mən o mənada demirəm ki, biz indi dedik ki, tənqidimiz, müasir tənqidimiz güc almaq üçün keçmişdən dayaq nöqtəsi tapır. Bu mənada yox. Yəni bizim tənqidimiz, hətta müasir tənqidimiz elə bil ki, artıq baş vermişlə əlləşir. Artıq ədəbiyyat olmuşla əlləşir. Gələcəyə nəzər salmaq-da çox zaman çətinlik çəkir. O mənada ki…

Ata: Bəli.

Aparıcı: O mənada ki, məsələn, mənim aləmimdə tənqid hardasa Mendeleyev cədvəlinə oxşamalıdır. Yəni o cədvəlin boş qalmış mad­də­lər üçün yeri var ha, o hardasa tapılanda, o gedib orda öz yerini tap­ma­lıdır. Yəni tənqid indidən deməlidir ki, tutalım ki, bu on illikdə nə cür, hansı fəlsəfi aspektli, hansı tutalım ki, sosial problem daşıyan əsər yarana biləcək və yaranmalıdır. Tənqid bunu əvvəlcədən proq­noz etmə bacarığına malik olmalıdır. Təəssüf ki, mən Azərbay­can tənqi­dində elə əsərlərə rast gəlməmişəm. Sizin bu haqda fikriniz nədir?

Ata: Mən sizin bu söhbətinizi bir balaca da istəyirəm genişləndirəm.

Aparıcı: Buyurun!

Ata: Çünki bu yaxşı məsələ olduğu üçün. Tənqidin üçüncü… Mənim məqsədim bayaq deyə bilmədim və tənqidin əsas məqsəd­lərindən biri odur ki, ədəbiyyata istiqamət versin. Lakin ədəbiyyata istiqamət verməyi yalnız və yalnız müasir ədəbiyyatı saf-çürük eləməklə məhdudlaşdırmaq olmaz.  İndikilərin tənqidi tənqid deyil. Bu yaxşı məsələdir. Mənim zənnimcə, Füzulidən də elə məqalə yazmaq olar ki, müasir ədəbi inkişafa təkan versin. Dədə Qorquddan da yazırıq da. Anar da yazır, mən də yazmışam, siz də yazmısınız. Bunlar bugünkü ədəbiyyatın istiqaməti üçündür. Bu yalnız bizin dialoqumuz-zad deyil, keçmiş bu günün arxasıdır, qanadıdır. Və Füzulidən, Nəsimidən yazan həm də Məmməd Arazdan yazır. Həm də Məmməd Arazı öyrədir. Məmməd Arazı böyüdür, yetişdirir. Burda zahiri ağılla heç nə eləmək olmaz. Gərək daxili ağıl olsun. Və proqnoz bununla bağlıdır. Mən bir az qəribə şeylər danışacam. İndi xoşunuza gələr saxlayarsınız, xoşunuza gəlməz saxlamazsınız. Mən qəti əminəm ki…

Aparıcı: Mən deyim ki, o məndən asılı deyil.

Ata: Bəli, Azərbaycan ədəbiyyatı Sabirdən və Cəlildən sonra daha böyük ədəbiyyat olmalıydı. Bizim sovet ədəbiyyatının böyüklüyünü heç kəs  inkar eləmir. Nə Səməd Vurğunun əleyhinə danışmaq olar, nə başqa şairlərimizin, nə bizim Nizamimizin. Öz dövrü üçün onlar iş görüblər. Əqidə ədəbiyyatı olublar. Təbliğ eləyiblər müəyyən ideyaları. Ancaq həyatın özünəməxsus şüarçılıq, sxemlik səviyyəsi ədəbiyyata ziyan verib. Ədəbiyyat demokratizm baxımından insanı çox itirib. Təsəvvür eləyin ki, “kolxoz” romanı yazılırdı. Romanın bütün işi, gücü plan məsələsinə həsr olunurdu. Demək, süjet belə ifadə olunurdu: Kolxozun işi başlayır, sonra kolxoz sədri gəlirdi. Camaatı yığırdı başına. Dalaşırdılar, vuruşur­dular və plan dolurdu, kitab da qurtarırdı. Heç kəs planın əleyhinə deyil, heç kəs işin əleyhinə deyil.

Aparıcı: Arada bir məhəbbət mövzusu da salırdılar.

Ata: Orta bir məhəbbət mövzusu salırdılar ki, bir az insaniləşsin.

Aparıcı: Və yaxud da ki, sözün qüvvəti, neft daşlarından yazır­dılar. Neftçi əməyindən yazırdılar. Onu elə bəh-bəhlə tərənnüm eləyirdilər ki, əsl neftçinin o əzablı günləri görünmürdü.

Ata: Bəli, tamamilə düzdür.

Aparıcı: Tamamilə özəl (?) örtülürdü.

Ata: Bu ədəbiyyatın özünün əsas məqsədi insanşünaslıq, insanı dərk eləmək, insanı hərtərəfli təsdiq eləmək, onun estetik mahiy­yətini, idraki mahiyyətini verə bilmək, bu tamam yaddan çıxırdı. Yaxşı işləyirsən, deməli, yaxşısan. Amma həyat göstərdi ki, plan dolduran kolxoz sədri ola bilər. Murdarın biri olar, əxlaqsız olar. Ailəsini sevməz, vətənini sevməz. Amma plan doldurar. Çünki ona lazımdır.

Aparıcı: Deməli, əsil ədəbiyyat, əsil əsər bizə hardasa bir bəhanə olmalıdır. Giriş olmalıdır ki, həqiqi həyatın içinə girə bilək.

Ata: Düzdür.

Aparıcı: Yəni zamanla dialoqa girməyi bacaraq.

Ata: Düzdür.

Aparıcı: Həyatla dialoqa girməyi bacaraq.

Ata: Düzdür.

Aparıcı: Yəni hər hansı bir əsərə, tutalım ki, Anarın, Əkrəm Əylislinin, Bəxtiyar Vahabzadənin, Nəbi Xəzrinin – bizim görkəmli şairlərimizin, yazıçılarımızın əsərləri bizə bir bəhanə olmalıdırlar ki, biz onların vasitəsiylə həyatımız haqqında, bugünümüz haqqında…

Ata: Düzdür.

Aparıcı: Bax, o günümüz haqqında…

Ata: Düzdür.

Aparıcı: Mən yenə gəlirəm öz sualımın əvvəlinə. Yəqin ki, həmin günümüzün təsiri olub ki, Asif Əfəndiyev kimi tənqidçimiz tənqidi­mizə qayıdıb. Bax, həmin günü…

Ata: Tamamilə…

Aparıcı: …Eyni zamanda mən həmin sualımı da sizə təkrarən verirəm.

Ata: Yaxşı, mən bu suala cavab verəcəm. Sonra əvvəlki sualın bir hissəsinə də cavab verərəm.

Aparıcı: Niyə getdiniz?

Ata: Niyə getdim, niyə gəldim?
Mən ona görə ədəbiyyatdan, Kamal müəllim və tamaşaçılar da bilsin ki, ona görə tənqiddən çəkilməli oldum ki, çox suallara mən cavab axtarmalıydım. Mən elə-belə yaza bilmirəm. Mən gərək biləm dünya nədir, həyat nədir, insan nədir? Biz hara gedirik?

Aparıcı: Siz ədəbiyyatımızın o tipli tənqidçilərindənsiniz ki, ədəbiyyatımızı həmişə geniş kontekstdə götürməyə çalışmısınız. Yəni buna sizin həm mənəvi səlahiyyətinizçatır, siz özünüz filosofsunuz, həm Qərb ədəbiyyatı mütəxəssisisiniz. Bütün bunlar sizə ədəbiyya­tımızı daha geniş dünya kontekstində götürmək imkanı verir. Son dövr yaranan əsərlərdən hansılarda siz, dünya kontekstinə, dünya ədəbiyyatına aparan yolları görə bilirsiniz?

Ata: Çox gözəl sualdır. Mən bu sualı gözləyirdim. Müasir Azər­bay­can ədəbiyyatında dünya sənətinin tendensiyalarına və səviy­yəsinə uyğun olan əsər, birinci əsər “Qətl günü” romanıdır. Yusif Səmə­doğlunun. Qatillik haqqında, canavarlaşma haqqında, insanlaş­ma­nın fəlakətləri haqqında çox əsərlər yazılıb, çap olunub. Rus ədəbiy­yatında da var. İnsanlığın fəlakətinə aid olan əsərlər çoxdur. Məsəlçün gətirmək olar buna misal “Ağbatın evladları” əsəri və s. Lakin bunların heç birində “Qətl Günü”ndəki olan ümumiləşdirmə siqləti yoxdur. Bəlkə bu illərdə elə Yusif də mənim kimi çox az-az çıxış eləyir son vaxt. Bəlkə daxildən bu yaranıb. Ağac kimi bitib içəridən.

Aparıcı: Bax, həmin o ümumiləşdirmə müəyyən mənada publisistikaya aparan yol kimi görünə bilməzmi bizə indi?
Bax, ümumiləşdirmə sözündən mən bir az qorxuram.

Ata: Bəli, publisistika da ola bilər, fəlsəfə də ola bilər. İstedad böyük olanda fəlsəfə olacaq, istedad balaca olanda publisistika olacaq. Hərçənd publisistikanı da heç kəs inkar eləmir. Publisistika o zaman yaranır ki, hadisənin mahiyyəti tam aşkara çıxmır. Burda bütöv qatillik irsi… qatil nədir, necə yaranır? Onun o xəstəliyi, o şikəstliyi, onun şikəstlikdən doğan dəhşətli qəzəbi, hiddəti, hiddətin eybəcərliyi, şirinliyi və dəhşətli fəryad. Bir zaman bizə elə gəlirdi ki, yaşasın insan elə bəsdir. Alqış insana, yaşa insan. İnsana yanmaq lazımdır. İnsan yanmayınca, insan yaşamayacaq. Məncə, bu hikməti bizim müasir ədəbiyyat başa düşübdür. O cəhətdən mən razıyam. Bu əsər də bir rəmzdir. Müasir ədəbi fikrimizin rəmzidir. Bəli. Lakin bu rəmz elə yüksək səviyyədə yaranıb ki, mən deyərdim ki, “Qətl” romanı qalacaqdır. Elə-belə əsər deyil. Yaşayacaq. İkinci, mənim diqqətimi cəlb eləyən, ümumiyyətlə, Mövlud Süleymanlının yara­dıcı­lığıdır. Mövlud Süleymanlının “Köç” əsəri onun bütün əsərləri, tənqid olunmuş “Dəyirman” əsəri də xüsusilə bura daxildir. Nə görürəm mən Mövlud Süleymanlıda? Üç cəhət görürəm. Mən, birinci, Mövludda həyatı görürəm, həyatın mənasını görürəm. İkinci, rəmzləşmə. Heç kəsdə Mövlud kimi rəmz yoxdur. Təbiət rəmzləşir, insan rəmzləşir, Köç rəmzləşir, Dağ rəmzləşir. Təbiəti çox gözəl duyur və rəmzləşdirir. Bunlar belə, sonra yumor səviyyəsi. Qətiy­yən, üzdə olmayan çox ciddi  yumor. Heç kəs onu görməyib. Elə qəribə yumor var onda. Dəhşətli yumor.

Aparıcı: Bəlkə də özü-özüylə…

Ata: Ola bilsin. Amma onu görmək çox çətin. Amma mən görü­rəm onu. Məsəlçün, gülümsəyirlər qorxusundan. Onu oxuyanda gülmək məni tutur. Hamı gülümsəyir.

Aparıcı: Özü də əsəri qorxudan…

Ata: Bəli, qorxudan. Orda həmin yumordur, həmin dəhşətdir.

Aparıcı: Bir dənə də məsələ məni maraqlandırır. Sizin ədəbiyyata qayıdışınız Dədə Qorqudla başladı. Dədə Qorqud haqqında essenizi mən oxudum.

Ata: Çox gözəl sualdır.

Aparıcı: Və çox da yaxşı esseydi. Niyə məhz Dədə Qorqud?

Ata: Əla. Azərbaycan deyəndə hər kəsin öz Azərbaycan idealı var. Təbii ki, birinci yerdə adi xalqdır. Sənə demirəm, mən kənd­çiyəm. Mən kənddən çıxmışam və kəndi gözəl bilmişəm. Vaxtilə mən kos-kotan sürmüşəm. Mən görmüşəm ki, bütün gözəllik adi adamlardadır. Mən bunu elə-belə…

Aparıcı: Şəhərdə adi adamlar çoxdur…

Ata: Bilirəm, amma mən, yox, şəhər söhbəti deyil, yəni sadə adamlar. O mənada. Şəhərdə də gözəl adamlar var. Sadələrdə. Ən çox onlarda. Ondan sonra Azərbaycan deyəndə bir nömrəli məsələ Dədə Qorquddur. Dədə Qorqud nədir? Dədə Qorqud bizim ağsaq­qallı­ğı­mızın bədiiyyat, fəlsəfə, etika və qeyrət səviyyəsidir.

Aparıcı: Deməli, bunu bu şəkildə ümumiləşdirməyə çalışsaq, biz indi rəmzlərə qayıtmalıyıq, eləmi?

Ata: Mütləq qayıtmalıyıq.

Aparıcı: Bizim öz rəmzlərimiz olmalıdır. Öz ideyalarımız olmalı­dır, öz yaddan çıxartdığımız simvollarımız olmalıdır.

Ata: Tamamilə düzdür.

Aparıcı: Bütün bunlar bizə bu gün yaşamaq üçün həm hüquq verir…

Ata: Bəli, tamamilə düzdür.

Aparıcı: Həm bu gün yaşamaq üçün yeni bir güc verir.

Ata: İndi icazə versəniz, mən bu rəmzlərin bəzilərinin haqqında sizə deyərəm, bununla da söhbətimizi qurtararıq.
Birinci, Hürmüz İşığı. Zərdüştçülük. Zərdüştü Midiya yetirib. Zərdüştü, Şiz kəndi, hardasa Cənubi Azərbaycandadır. Ora yetirib. Zərdüştün əsası Bakı olub. Qız qalası Zərdüştçülüklə bağlıdır. Zər­düşt­çülüyün mənası odur ki, İnsan İşıqlanmalıdır, özüylədöyüş­məlidir, zülmətə qələbə çalmalıdır. Bunu Buddadan əvvəl deyibdir. Fəxr elənməli şeydir.
İkinci, Babək – Xürrəmidin. Onu bilmirlər, Xürrəm nədir. Babəkə ərəb xilafəti elə murdar ləkə yaxıb ki, nifrətinə görə. İndi də ondan çıxa bilmirik. Burda əxlaqsızlıq məsələsindən söhbət gedə bilməz. Özünüz yaxşı bilirsiz, Kamal müəllim, əxlaqsız adam ölümə getməz, həyatdan beşəlli yapışar. Ölümə gedən adam, döyüşən adam ömrün­də əxlaqsız olmaz. Bu, döyüşdən alınan həzzdir. Mənim qənaətimə görə. Bir balaca yazı da yazmışam. Bəlkə də verdim “Azərbaycan” jurnalına. Bu iki.
Üçüncü, Dədə Qorqud Ağsaqqallığı. Ağsaqqallıq itib, Kamal müəllim. Böyüklərin saçları ağarır, amma sanballaşmırlar. Balaca­laşırlar, gədalaşırlar. Ağsaqqallığa qayıtmalıyıq. Ağsaqqalı olmayan xalq yoxdur, ölübdür. Dədə Qorquda qayıtmalıyıq. Onun hikmətinə. Ona görə onun adını mən doğmalıq qoymuşam. Bu? üçüncü.
Dördüncü, Nəsimilik – Hürufilik. Mən Avropa fəlsəfəsini öyrənmi­şəm və heç kəs Hegeli də, Kantı da inkar eləmir. Platonu da, Aristoteli də. O naşı olar. Amma heç kəs deməyib ki, İnsan Allahdır. Hürufizm böyük söhbətdir.
Ondan sonra Füzuli, məhəbbət dini. Dindir məhəbət onda. Elə-belə məhəbbət deyil. Sevirəm səni, gəl məni… o deyil. Tamam təzə yaşayış­dır, dirilmədir. Məcnunluqdur, eşqdir. Eşq birində qadın olar, birində də Asif  müəllim kimi, Kamal müəllim kimi elm olar. Təki eşq olsun. Azərbaycan xalqına məgər Məcnunlar lazım deyil? Elə lazımdır bu saat Məcnunlar Azərbaycan xalqına ki…
Və sonra muğamat. İnsanın pillə-pillə Allahlaşması. Yeri-göyü yaradan Allaha müti münasibət yox, Kamillik zirvəsinə qalxması. Sufilərdə Allah yeri-göyü yaradan Allah deyil. Sufizm İslama qarşıdır. Özü də çox incə… Ancaq İslama qarşıdır. O Allah Məhəm­mədin yeri-göyü yaradan Allahı deyil. O, Kamillik rəmzidir.
Və aşıq. Adam belə şey görəndə necə kamilliyi sevməsin.

Aparıcı: İcazə verin, Asif müəllim, sizə bu maraqlı müsahibəniz üçün təşəkkür eləyim və eyni zamanda bu söhbətimizi sizin nə təhər deyim bunu, belə çox tez-tez dedik deyəsən, bu verilişdə ədəbiyya­tımıza qayıdışınızın bir növ simvolik məramnamə xarakteri daşıyan, yəni gələcək ədəbi müşahidələriniz üçün, mülahizələriniz üçün, yazılarınız üçün bir növ yeni bir fundament şəklində təsəvvür eləyim, sizinlə vidalaşım. Gələcək görüşlərimizədək. Sağ olun.

Ata: Çox sağ olun. Əlimdən gələni eləyəcəm.

Aparıcı: Sağ olun.

20 Xəzan Ayı, 11-ci il. (oktyabr, 1989.)