Soylu Atalı. İnamın Özülü, Fəlsəfəsi

Haqqında danışacağımız Bitiq Asif Atanın Beşinci Qutsal Bitiqi olan “Fəlsəfənin Təməli”dir. Bu adları biz qoymuşuq – Asif Atanın yazdığı 45 kitabı daşıdıqları məna yükünə uyğun  təsnifat­laş­dı­raraq. Asif Atanın hər bir kitabı, kəlamı öz adları ilə də qorunub saxlanılır. Ancaq oxucuya çatdırmaq üçün hər birini ayrılıqda çap elətdirmək böyük çətinliklər yaradır. Ona görə onların çoxu tu­tum­ca kiçik olduqlarından uyğun üzlərdə (cildlərdə) birləş­diril­məsi məqsədəuyğun sayıldı.

Dedik, Bitiqin adı “Fəlsəfənin Təməli”dir. Biz bu adı illər öncə, bəlgə ilə, qəbul elədiyimiz üçün dəyişmirik, saxlayırıq. Ancaq dü­şü­nü­rük, içindəki əsərlərin məzmunu yazımızın başlığına daha uyğundur. Yəni, “Bitiq”i “İnamın Özülü (təməli), Fəlsəfəsi” də ad­lan­­­dırmaq olardı. Bununla belə, bu yazıda məsələ adın üzərində vurğu eləmək deyil, “Bitiq”in içindəki məzmunu çatdırmaqdır. Beşinci Bitiq İnamın iki əsərini – “İnam Fəlsəfəsi”ni, “Təməl”i özün­də birləşdirir. İnam Fəlsəfəsi fərqli fəlsəfədir, gələnəksəl fəlsəfə­dən üstündür. Bizə görə, İnam işiylə başlamayan, İnamı açma­yan fəlsəfə inamsız fəlsəfədir. Atanın ölçüsünə görə inamsız  fəlsəfə insana gərək deyil. Fəlsəfə insanı diriltməlidir – təfəkkürü, düşüncəni durultmalıdır, həyat mənalı olsun – Mənasına bərabər olsun. İnsanı diriltmək üçünsə İnamı aydınlatmalı, təsdiq etmə­lidir. Fəlsəfə İdraka dayanır. Ata da deyir, “İdrak İnamdan baş­layır, həm də İdrak İnam yoludur”. Deməli, idrak hər aşamada, hər dərkində İna­mın inamlılığını təsdiq edir. İnam qalxıb-enmir. Yəni nisbiləşmir. Bir sözlə, keyfiyyətini dəyişmir. İnam – İdrak araçılığıyla özümlüyünü həm tapır, həm də qoruyur. İnanmağın İnamçılıq ölçüsü yaranır. Ancaq İnamla İdrak arasında etki qar­şılıqlıdır, gərəklilik aşağı-yuxa­rı deyil. İdrak İnamı təsdiq elədiyi dərəcədə, özü İnam araçılığıyla yenilənir, doğrulur, daim yeni çalarları ilə ortaya çıxır. İdrak dünyanı İnam araçılığıyla dərk edir.

Dünyaya inanmaqda gerçəkliyin də rolu var. Yəni dünyanı var görürsən – dünyanın varlığına inanmamağa səbəb qalmır. İnan­dığın üçün başlayırsan dərk etməyə. Dünyanın gedişini, Mənaya bağlı­­lığını, həyata etkisini anlamağa çalışdıqca idrak böyüyür, yet­kinləşir. İdrak –  Həqiqətə İnamlı münasibətin dərkini yetirir. Hə­qi­qətə elə-belə İnam olmur. Həqiqətə inam onun dərkini tələb edir. Başlanğıcda dərk olunmayana inanmaq olar, ancaq dərk­olunmazlıq inanmağın bir aşamasında sona çatmalıdır. Yoxsa dərk olunmayana inanmağı axıra kimi qorumaq çətindir. Həqiqət dərk olunana qədər dərk eləmək istəyəni sorğular yağışına tutur. Bu sorğular yağışı çözümünü tapmasa, həqiqətə inam gücünü, güvənini (etibarını) itirər.

İdrak elə bir gücdür, o, yalanı da, həqiqəti də üzə çıxarır, gös­tərir. Ona görə də din idraka qarşı çıxdı. Ata deyir, “dinin təməli cəfəngiyyatdır”. Dinin özündə daşıdığı yalanı idrak üzə çıxa­racaq­dı deyə, din idrakçılıq əməlinə yasaq qoydu. Din, insanı – qanıb inan­mağa deyil, gözüyumulu inanmağa çağırır. Din Allahı dərko­lun­maz sayır. Dində bəsirət gözü xülyanı görür. Çünkü etiqadla idrak birləşmir. Din deyir “Allah gerçək deyil, ona görə də onu dərk etmək olmaz”. Ata isə deyir: Gerçəkliyi dərk eləmək əslində Mənanı dərk eləməkdir. Məna Gerçəklik deyil, ancaq ger­çək əsası var. Görsənişi araşdıranda (Təzahürü təhlil edəndə) Mahiyyətə yetmək olur. Belə də demək olar: Gerçəkliyi araşdı­ran­da Mənaya gedib çıxılır.

Dində dünyanın gerçəkliyi Allahın görsənişi (təzahürü) deyil, yarat­dığıdır. Ona görə də yaradanla yaradı­lanın bağlılığını ayırd elə­­mək, bəlli eləmək mümkün olmur. Çünkü Yaradan fövqəl­yaradılan hesab olunur. Yəni Dünyaüstü bir qüvvə. Ancaq Dünya­üstü bir nəsnəni tanımaq olmur, çünkü dərk eləmək olmr. Dində Allahı dərk eləmək mümkün deyil, ancaq tanımaq gərəkli (vacib) sayılır. Allahı tanımaq Allahın mövcudluğuna inanmaqla eyniləş­dirilir. Allahın mövcudluğuna sadəcə inanmaq – bəsit inamdır. Axı Şərin də mövcudluğu var. Yəni əgər inanmaq mövcudluğa yönə­lik­dirsə, onda Allaha inamla Şərə, deyək, İblisə inam arasında nə kimi fərq olar? – Allaha inam o demək olmalı idi, həyatda xeyir əməli, həqiqət əməli, ədalət əməli gerçəkləşə bilir. Yəni həyatda belə bir olanaq (imkan) yaşayır. Bu olanağı inanan üzə çıxarır, “Səbəb”ə (Allaha) inamı doğruldur. Ancaq din Səbəbi elan edir, Sonucu (Nəticəni (Həyatı)) isə ləğv etməyə çalışır. Yəni Səbəbi (Allahı) hər şey sayır, Sonucu (Həyatı) isə fani sayaraq onu ləğv edir. Səbəb Sonucdan ayrılır, başqa sözlə, Sonucu olmayan Səbə­bin gərəkliyini sunur. Əslində isə Sonucsuz Səbəb yoxdur, gərək­sizdir. Gərərksiz Səbəb uydurmadır, yoxluq­dur. Deməli, Allaha inam həyatda gerçək­ləşə biləcək əməli təsdiq eləmir, Cənnət ya­la­nını təsdiq edir. Yəni Cənnət adlanan xülyəvi Sonuc ortaya çıxır. Səbəb xülyalaşdığı kimi, Sonuc da xülyalaşır. Səbəb (Allah) də gö­rünməz, dərkolunmaz olur, Sonuc (Cənnət) da. Bəndə yaxşı iş görürsə, bunun həyata qarışacağı (dəxli) olmur, bu əməl Cənnətə getmək üçün olur. Ona görə də həyatda yaxşı iş qurulmur, yaxşı münasibət oluşmur. Allaha ibadətdən – namaz­dan, orucdan… hə­yata işıq düşmür, həyatda heç bir dəyişiklik baş vermir. Də­yi­şiklik olacaqsa, Cənnətə düşmək, ya da düşməməklə bağlı olacaq. Əs­lin­də isə Allaha inam – insanda allahlıq keyfiy­yətləri or­taya çıxar­malı (aşkarlamalı) idi. Onda dünya görün­düyündən qat­-qat yük­sək müna­sibətlər halına bürünərdi.

Dində Allaha inam insanda bəndəlik – köləlik keyfiyyətləri üzə çıxardı, daha doğrusu, yaratdı. Dünya, göründüyü kimi, kölələrin münasibətləri halına büründü.

Din insanı özünə inanmamağa çağırır. Din insana tapşırır, qüd­rət­li olmağına, olacağına inanma. Dinə görə özünə inanmaqda tə­kəb­bür var. Əgər insan ozü haqqında yüksək düşünsə, küfr etmiş olar. Din insana deyir, sən özünü bəndə say – nə karə say. Onda Allah bəlkə bunu gözə (nəzərə) aldı. Din insana kölə saflıq öyrə­dir, başını aşağı salmaq, dilini dinc qoymaq, Allahın işinə qarış­mamaq sunur. Əslində insandakı kölə saflıq Allahın xudbin­liyini təs­diq edir. İnsanın məğrur, vüqarlı saflığı Allaha xoş getmir, çün­kü insanı özünə ortaq görür.

Din pisliyi Cəhənnəmlə cəzalandırır. Din həm insana oğru ol­ma deyir, həm də Cəhənnəmlə qorxudur. Deməli, insanın oğru ol­maya­cağına inanmır. İnansaydı Cənnətlə şirnikləndirməz, Cə­hən­nəmlə qorxutmazdı.

Asif Ata pisliyi – adamı insanlaşdırmaqla aradan qaldırır. Yaxşı olmaq xatirinə insanı nəyəsə tamahlandırmır, aldatmır. İnsanın İnsanlıq Özülünü, Mahiyyətini özünə tanıtmaqla pisliyi ötməyin mümkün­lüyünü öyrədir.

Din Allahın kamilliynə inanmır. İnansaydı, insanı Allahla qor­xut­­mazdı. Kamil olan qorxulu olmur, kamildən qorxmazlar, kamil olmayandan qorxarlar.

Din qorxutmasa özü yox olar. Qorxu qurtaranda din də qurta­racaq. Başqa sözlə, insan kamilləşəndə din olmayacaq. Ona görə də din insanı kamilləşməyə qoymur, çünkü öz ölümünə yol açmır.

Din dünyanı fani sayır. Dünyanı fani sayanda dünyadakı Xeyirə inanılmaz. Çünkü dünya ilə birlikdə xeyir də faniləşir. Ona görə də Xeyir dünyadan ayrılır, “Göydəkinin” ixtiyarına, əlinə tapşırılır. O, istəyəndə dünyada xeyir olur, istəməyəndə olmur. Buna görədir, belə bəsit inam əsasında dünyada xeyir qıtlığı əmələ gəlir.

Dinin etkisində toplum olaylarla yaşayır, Məna ilə yaşamır. Ona görə də duyğular olaylanır (hadisələnir), mənalanmır. İdrak, mənəviyyat olaylanır. Olaylanma, yəni keçici olma. Keçici idrak, keçici duyğu ömrü Məna ilə doldura bilməz.

Ata deyir, “vəhydə Mahiyyət aqibətləşir”. Mahiyyətin aqibət­ləş­­məsi insanın allah olması deməkdir. İnsan allahlaşırsa dünyada münasibət nizamı yaradır, dünya gözəlləşir. Bəndə dünyada yüksək (ali) münasibət nizamı yarada bilməz. Dünyada yüksək münasibəti “Göydəki Allah” da yarada bilməz. Bunu İnsandakı Allah yarada bilər.

Əslində, dünyanın nizamına qutsallıq (müqəddəslik) gətirmək baxımından, “Göydəki Allah”la Yerdəki Bəndə eyni dərəcədə güc­süz­dürlər: Bəndə kölə olduğu üçün, “Göydəki Allah” isə hökmdar olduğu, dünyadan uzaq düşdüyü üçün. Dünyadan uzaq­da olan, dünyaya etki göstərə bilməz, hökmdar qutsallıq yarada bilməz. Ona görə də, insana inam olmasa, dünyanın ülvi niza­mın­dan da­nış­maq mümkün deyil. Ata deyir, “İnsana inam – İnsandakı Müt­lə­qə İnam deməkdir; İnsandakı Əzəliyə İnam deməkdir…”. Atanın İnamına görə insan ölür, ancaq insanın əzəlilik xassəsi ölmür. Bədə­nə bərabər olan ölür, bədəndən artıq olan ölmür.

Asif Atanın düşüncəsində insan ən adi, ən yüksək duyğularıyla üzə çıxır. Adi keyfiy­yətlər insanın ölümlüyü, yüksək keyfiyyətlər isə özümlüyüdür. İnamın məqsədi insanı ölümlüyündən özüm­lü­yü­nə yüksəltməkdir.

Dində insan tamğalanır (möhürlənir) – onun varlığına “Bəndə­lik” tamğası vu­ru­lur. Yüksək keyfiyyətlər isə ilahi keyfiyyətlər adı ilə Allaha özgün (aid) edilir.

Asif Atanın düşüncəsində insan özündə Mütləq daşıyır, Dində isə insan Allahın yaratdığı yamaqdır (əlavədir).

Asif Atada Mütləq dünyanın özündədir – dünyadan üstündür, dində Allah dünyadan qıraqdadır – dünyaüstüdür.

Burada biz Asif Atanın dünyabaxışının ölçüsünü dinin ölçüsüy­lə tutuşdurmada aydınlaşdırmağa çalışdıq. Yuxarıda da vurğula­dıq, inam fəlsəfədir. Dinin əsasında isə cəfəngiyyat durur. Cəfən­giy­yatın fəlsəfəsi olmadığı üçün din fəlsəfə deyil.

İnamın ölçüsü həqiqət olduğu üçün, onun fəlsəfəsini açmaq, yaz­maq əlçatmaz bir iş olub. Ata bu işi əlçatan elədi. Ataya qədər ən nikbin fəlsəfə belə, İnamın ölçüsünü yaratmayıb.

Ata Göydür!

Əski peyğəmbərlərdə vəhy ən çox şairanə təb səviyyəsində olub, ona görə varlığa münasibəti uydurublar. Əslində isə pey­ğəm­­bərdə şairanə təb müdrik düşüncə ilə birləşməlidir. Müd­rik düşüncə də filosofluq tələb edir.

Əski peyğəmbərlər (əsasən semitlər) Allahın göndərdiyi, bu­yur­­duğu şəxs sayılır. Düşüncə, ideya da onların özündən deyil, qıraqdan onlara daşınır. Peyğəmbər maqnitafon funksiyası yerinə yetirir. Bununla da, peyğəmbərlik anlayışı cəfəngləşir. Biz düşü­nü­rük, peyğəmbərliyin mənası Asif Atadan başlayır – filosofluq vəhy ilə birləşir. Vəhy Atada qıraqdan daşınan düşüncə yığını de­yil, içdə qaynayan, bulaq kimi axan düşüncə – duyğu selidir.

Asif Atanı öyrəndikcə insanı öyrənmək, tanımaq olur. Həm də insana inam başlayır. Ata həm insanı başlayır, həm də insana inamı başlayır. İnsana inam, inanmaq onu cəsarətləşdirir. Sözü tanımaq, sözü demək qüdrəti – cəsarətli, müdrik insan yaradır. Cəsarət qəhrəmanlıq əməli­dir, müdriklik filosofluq. Atada qəhrə­manlıq, filosofluq, peyğəm­bərlik birləşir. Ata “Mütləq” adlı hara­yında (yazısında) deyir: Mütləq məni qəhrəmanlaşdırır, filo­sof­laş­dırır, dahiləşdirir. Tutuşdurma üçün deyək, dində Allah insanı bən­də­ləşdirir, kölələşdirir:

Cəsarət yerinə qorxu verir. Qorxaqdan qəhrəman olmaz.

Müdriklik yerinə təslimçi ruh verir. Kölədən filosof olmaz.

Ölməz xilqət yerinə günahkar məxluq xarakteri aşılayır. Gü­nah­kardan dahi olmaz.

Din insanı yaratmır, öldürür. Din varlığı ağartmır, qaraldır. Na­şı inam aşılayır insana, onun üçün dərkedilməzlik sınırı yaradır, – İdrakın yolunu bağlayır. İnam idraka qovuşmur, tək qalır, körpə qalır, böyümür. Körpə məsum olsa da, həm də naşı olur. Körpəlik, naşı­lıq – inamı azdırır. İnam hər addımda yalanlara rast gəlir, yalanlarla dolur, doğmalaşır. Bununla da, ömrə ölüm gətirir, in­sanı heçə çevirir. İnsan əşya kimi mövcud olur. Özümlüyündən so­raqsız ölür.

Yaşamır. Yaşayan qanmalıdır. Dində insanın qanmaq istəyi öldürülür. Bu səbəbdən də insanın dünyaya münasibəti ağlanmır, qara qalır, qaranlıq qalır.

İnsan, bəsitliyi idrakın sayəsində ötə bilər. Ancaq idrakdan məh­rum olduğu dərəcədə bəsitliyə bağlanıb qalır. Bəsit yaşama­ğa zorla­nan insan bəsitlikdən yüksəklik uydurur. Bununla da özü­nü aldadır, həyatı yola verir. Ömrü bəsitliyin içində başa vurur.

Yaşamır, çünki qanmır. Yaşamaq – qanmaq deməkdir.

Dində Allah bəsitdir, ancaq, o, yüksək kimi sunulur. “Yüksəyin” qaşı-qaba­ğı, görən gözü, sözü var – bəsit səviyyədə. Bəsitliyin içində yaşa­yan insan, özünü yola vermək (özünə təsəlli) üçün, dolduğu, yörələndiyi bəsitliyi uydurur.

Əslində insan inamına bərabərdir. Uydurmaya inananın ömrü, ləyaqəti də uydurmaya bərabər olur.

İdrak uydurulanı yaxın qoymur, bəsiti yüksək kimi qiymət­lən­dirməyi rədd edir. Bu səbəbdən də din idraka uyğun deyil. Allah da idraka doğma deyil. İdraka yad olan da idrakı qəbul eləmir. Çün­kü idrakın ortamında Allaha inanmaq olmur, idrakın dərk eləmədiyinə inanmaq mümkün deyil. Allah hər addımda idrakı hədələyir, bu səbəbdən də idarkın Allahı tanıması müm­kün­süz­ləşir. Yadlıq ortamında heç nəyi tanımaq olmur, tanımaq doğma­lıq ortamında (şəraitində) baş tutur.

Asif Atanın fəlsəfəsi idrak fəlsəfəsidir. O, hər addımda insanı idraklı olmağa, Mütləqi dərk etməyə çağırır. Ata öyrədir, olay dəyişkəndir, yox olandır. Dəyişkəni, yox olanı dərk eləmək olmur. Yalnız sabit, var olanı dərk eləmək olar. Mütləq sabit, var olan­dır. Allah sabit deyil, dəyişkəndir, ziddiyyətlidir. O, gah hökmdar kimi hayqırır, hədələyir, yeri, biçimi olur. Gah da yersiz, məkansız, səssiz, gözsüz olur. Bu “gah-gah”da bəlli bir keyfiyyət tapmaq, dəyər vermək olmur. Allah gah məna kimi olur, gah da olayın özü olur.

Əslində isə Mütləqdə görsənişə gəlmə (təzahür eləmə) var, çevrilmə yoxdur. Başqa sözlə, Mütləq dönüb olay olmur. Allahda isə görsəniş (təzahür) yoxdur, çevrilmə var. Həm da Allah olayı doğurmur, yaradır, dediyimiz kimi, özü də birdən dönüb olay olur. Olaylar Allahdan görsəniş deyil, Allahın yaratdığıdır. Təkcə olayları deyil, mənanı da Allah yaradır. Bunlar dinin həyata gətir­diyi fantaziyalardır.

Asif Ata deyir, “Varlıq – Sabit  Mahiyyət, Dəyişkən Təzahür; Sabit Məna, Dəyişkən hadisə deməkdir”. Yəni varlıq gah bu, gah da o deyil. Varlıq bütövdür – Məna-biçim birgəliyidir.

Varlıqla mövcudluq eyni anlam daşımıır. Mövcudluq Varlığın biçim yanıdır. Mövcudluq bütöv deyil.

Asif Ata deyir, “Nisbi olan yoxluqdur, əslində”. Məna görü­nü­şə gəlir, yəni olay biçimində təzahür edir. Sonra olay yox olur. Yəni olay bir ana, məqama, zamana bağlı olur. Bununla belə, yox olan olay yoxluqdan gəlmir, dediyimiz kimi, Varlıqdan – Mənadan gəlir. Yoxluqdan olay törəməz, mövcudluq alınmaz. Mövcudluq mənadan gəlir, yox olur. Bununla belə, mövcudluq mənasız­laş­mır. Yəni Mənadan gələn yox olur, ancaq mənasız­laşmır. Çünkü Mə­nanın ifadəsinə gərək olur. Məna olay araçılığı ilə ifadə olu­nur.

Yoxluğu iki yöndə qiymətləndirmək olar: yoxluq həm görünü­şə gəlməyəndir, həm də görünüşünü qoruyub saxlamayandır. An­caq Mütləq yoxluq yoxdur. Çünkü “görünüşə gəlməyən bir şey” deyilirsə, o, yoxluq deyil.  “Şey” yoxluq ola bilməz. Yoxluğun haq­qı yoxdursa, başqa sözlə, onun haqqında danışılmırsa, o, “şey” adı ilə dilə, təsəvvürə gələ bilmir, gəlməməlidir. “Mütləq yoxluq” olmadığı üçün “nisbi yoxluq” anlayışı da yoxdur. Sadəcə yoxluq özü nisbi anla­yışdır. Çünkü varlıq adlı anlayış var. Varlıq Mütləq anlayış olduğu üçün yoxluq nisbi anlayışdır.

Din deyir, Allah dünyanı yoxdan yaradıb. Asif Ata isə deyir, olay, mövcudluq Varlıqdan yaranır. “Öncə mütləq yoxluq olub, sonra allah Yoxdan dünyanı yaradıb” demək dinin ortaya gətirdiyi cəfəng ideyalardan biridir.

(“Bitiq”i bütöv aydınlaşdırmaq bir “ön söz”ə sığmaz. Əslində istək heç bu da deyil. Sadəcə ayrı-ayrı məqamlara diqqət ayır­maqla İna­mın özümlüyünü ifadə edən çalarlara işarə edirik).

Bir var Mənadan törəyən olaylar, bir də var olaydan əmələ gə­lən olaylar. Bu məsələdə də dinin çaşdırıcılıqları çox olub. Din gah deyir xeyir də, şər də Allahdandır, gah da deyir, Allah insana ağıl verdi, pis işlər görməsin. Yəni şər, adamın bağımsız əməlidir. An­caq həm də dinin özül ideyarından biri sayılan “Qismətçilik” var. Əslində dinin bu ziddiyyətləri antifəlsəfədir.

Asif Atada isə “olay Mənadan gələn, bir də olaydan əmələ gələn” olmaqla fərqlənir, qavranılır. Yəni olay Mənadan gəlir, an­caq elə olaylar var, olaydan təkan alır. Məsələn, insan İnsanlıq ad­lanan Mütləq Mənadan doğur. Deyək, meşəni yandırmaq isə insanın özündən – balaca keyfiyyətlərindən əmələ gəlir. Olay baş­qa olaya təkan verir. Dünyada Dünyalıq mənasından dağ əmələ gə­lir, dağı partlayıcı ilə dağıdıb uçurmaq insan adlanan olayın əməlindən, niyyətindən əmələ gəlir. Bir sıra hallarda olay möv­cud­luğunu uzatmaq üçün başqa olaya təkan verir. İnsan mövcud olmaq üçün, yəni bədənin tələblərini ödəmək üçün addım atır. Hə­min istək, duyğu Mənadan gəlmir, bədənin möv­cud­olma tələ­bindən gəlir.

Sonra, insan iradəsinin anlamı ilə bağlı Asif Ata deyir, “İradə­nin təməli məsuliyyətdir”. İnsanın doğadan, gerçəklikdən üstün ol­maq olanağı var. İradə üstünlük olanağının ifadəsi olanda ruh­sallaşır, zor ifadəsi olanda heyvaniləşir. İnsan içində xeyiri üzə çı­xa­randa, mənəviyyat yaradanda iradə həmin olanağa bağlanır. İnsanın içi hansı tələbə yönə­lirsə, iradə həmin tələbin ifadəsinə köklənir. İnsanın içində vic­dan hakim olanda iradə ruhsal xarakter alır, başqa sözlə, vicdanın tələbini təsdiq edir. İnsanın içində xudbinlik hakim olanda, iradə hey­vani xarakter alır, yırtıcı niy­yətləri təsdiq edir. Ancaq mahiy­yəti baxımından iradə həm mə­nə­vi kamillikdən təkan alır, həm də mənəvi kamilliyin qoruyu­cusu kimi çıxış edir. Çünkü iradə güc anlayışı ilə eyniləşmir, heyvani güc əslində iradə deyil. Heyvani güc iradənin yoxluğu demək olur. İradə keyfiyyətini dəyişirsə, İradə sayılmır. Yəni, əgər iradə zəif olar­sa, insanda mənəvi kamillik yaşa­yıb var ola bilməz, özünü doğ­rultmaz. Deməli, yalnız ruhsal iradə iradədir. Ata heyvani ira­dəni iradəsizlik hesab edir.

Ruhaniyyat bütöv olaydır, nisbi olay deyil. Yəni, ruhun əsas dörd keyfiyyəti – İnam, İdrak, Mənəviyyat, İradə Mütləq olanda Ruhaniyyatçılıq baş verir.

Burada biz ruhaniyyata olay dedik, ancaq Asif Ata deyir, olay keçicidir. Doğrudur, ruhaniyyat olaydır, ancaq İnsanlıq adlanan mənanı ifadə edən olaydır. Mənanı ifadə eləyən olay ölüb bitmir, yenilənir. Olaydan təkan alan olaylar tükənib ölür. Məsələn, in­sana qayğı, ədalətli davranma, vicdanlı olma İnsanlıqdan gələn keyfiy­yətlərdir, yenilənir. Ömürdə yenilənmə nizamı var. Ancaq bədənin tələblərindən irəli gələn əməllər, deyək, mövcudluğun qorunması, ya da hərcayi istəklərin gerçəkləşməsi, yenilənmir, təkrarlanır. Yenilənmədə gəlişmə (inkişaf) var, təkrarlanmada tü­kənmə, adiləşmə. Fərəhə çevrilməyən ləzzətçilik bir bireydə tək­rarlanır, ancaq fərəhçilik doğu­ran əməl, deyək, insana qayğı öz etkisi ilə bir bireydə tükənib ölmür, başqa bireylərin sevincinə, sevgisinə girir.

Asif Ata deyir, “İnsanda özünü yaratmaq tələbi var. Kamillik həmin tələbi ödəyir”. Əslində fərəh də bu ödənişdən doğur.

Geneldə Asif Atanın İnamı Fərəh inamıdır, çünkü insan Müt­ləqi dərk eləmək əsasında yaşayır. Dində insanın fərəhi mövcud deyil. Çünkü Mənanı dərk eləməkdən uzaqdır. Fərəh bütöv mü­na­sibətdir, çünkü Mənadan gəlir. Olaydan gələn fərəh tükənən­dir, yox olandır. Din insanı bəndə sayır, bəndəliyə fərəhlənmək ağılsızlıqdır. Fərəhin qaynağı vüqardır. Vüqar – insanın özünü təs­diq eləməsindən yaranır. Bəndənin vüqarı olmur, köləlik vüqar­sızlıqdır. Köləlik psixo­logiyasına uymaq çirkin­likdir. Bəndə köləliyi özü üçün gözəllik sayır – Allaha münasibət gözəlliyi hesab edir. Asif Ata deyir, “Gözəllik biçimin Məna səviyyəsidir”. İnsan İnsan­lığa bənzəyəndə gözəl olur. Gözəllik – bənzəyişdir, Məna üstə bənzəyişdir. Əməlin xeyirə bənzəmək gözəl­liyi. İnsanın köləyə de­yil, Allaha (əslində Mütləqə) bənzə­məsi gözəllikdir. Gözəl­lik bi­çim-məna bağlılığının kamil görsə­nişidir.

İstəkli oxucu, biz İnamın özümlük fəlsəfəsindən ayrı-ayrı çalar­larına aydınlıq gətirməklə “Bitiq” haqqında ilkin bilgi yarat­mağa çalışdıq. Asif Atanın Düşüncə-ideya yüklü bu fəlsəfə­sini çox oxu­maq, öyrənmək gərəkdir. Burada insanın bilmək, dərk etmək, davranmaq, münasibət qurmaq, Mənanı sevmək nizamı, qaydası yer alıbdır. Burada insanın ölməzlik istəyi, bütövləşmək fərəhi bit­gin­ləşir. İnsanın xalq, xalqın bəşər olmaq olanaqları üzə çıxa­rılır.

Öyrənmək, düşünmək, yetmək gərəkdir.