(Bibliya üstə düşüncələrim. Fəlsəfi-ruhani araşdırma)
Bu yazı İnsanlıq axtarışlarının doğru, əyri yönlərini araşdırmaq üçün bir çabadır. Biz hər bir kitaba, olaya yanaşmada Asif Atanın yaratdığı Mütləqilik ölçüsü ilə baxmağa çalışırıq.
Xalqların öz içində Tanrısal sistemə yanaşmalarından doğan dünyagörüş məsələləri İnsanlığın keçdiyi keşməkeşli yolları tanımaqda yardımçı ola bilib, ancaq bütövlükdə İnsanlığı anlamağa yardımçı ola bilməyib. Çünkü heç bir dünyagörüş İnsanlığı hədəf olaraq götürməyib. Bu nə ilə bağlıdır?! Bəlkə dağınıq toplumların birgə yaşayışını nizama salmaq üçün ayrı yollar qaçılmaz olub?! Bəzən araşdırmaçılar deyirlər: keçmişin nizamsızlığını qiymətləndirərkən, ona bugünün məntiqi ilə, ölçüsü ilə yanaşmaq doğru deyil. Çünkü o dövr başqa idi, bu dövr başqa.
Biz bu deyilişi gözardı eləmirik. Bununla belə bu deyilişi ölçü kimi də götürmürük. Bəşəriyyətin mədəni, mənəvi gəlişməsində aşamalar qarşısıalınmazdır. Bu gedişi, doğal olaraq, anlamaq olar. Yaşamın nizamı sıçrayışla başa gəlməz. Dirçəliş (ərəbcə təkamül) aşamalarla özünü göstərir. Olsun! Əgər belədirsə, onda dünyagörüşlərin nisbi ideyalarını ələşdirmək (tənqid etmək) yanlış olmazmı?! Bir yandan da düşünmək olar, axı ələşdirmə olmadan Gəlişmə (inkişaf) də olmazdı. Bəs onda durum necə dəyərləndirilməlidir?! – Düşünürük, keçmişin yanlışları, əksikləri keçmişin özü üçün ələşdirilmir. Çünkü keçmişi dəyişmək artıq mümkünsüzdür. Deməli, ələşdirmə gələcək üçündür. Başqa sözlə, gələcək soylar keçmişi olduğu kimi təkrarlamalı deyillər, dərs götürməli, yenilənməlidirlər. Yəni keçmişi ələşdirmə gələcək üçün yol açmaqdır.
Bu deyilənlər toplumsal, siyasal gedişlər, davranışlar üçün doğru, bəs ruhaniyyat üçün necə? Axı ruhaniyyat – İnsanlığın gerçəkləşməsidir. Burada ələşdirmə üçün yanlışlar çox olacaqsa, bəs adı niyə ruhaniyyatdır?! Axı ruhaniyyat siyasal davranışlar doğurmamalıdır. Doğura bilərsə, bəs ruhaniyyatla siyasətin ayrıntıları nədir?! – Bu sorğulara aydınlıq gətirmək üçün Göyel dinlərin ruhaniyyat adına ortaya gətirdikləri dünyagörüşlərə baxmaq gərəkir. Çünkü dərinə gedəndə bəlli olur, bu dünyagörüşlər ruhaniyyat elan edib, daha çox siyasətlə uğraşıblar. Burada biz ən çox Göyel dinlərin ilkini olan İudaizmin qutsal kitabındakı faktlara üz tutub tutuşdurmalar aparacağıq. Bu faktların İnsanlığa nə dərəcədə işıq tutması, ya da tərs olması ilə bağlı düşüncələrimizi bildirəcəyik. Üç din – İudaizm (buna Musəvilik də deyilir), Xristianlıq, İslam Göyel dinlər sayılır. Hər üçü semit düşüncəsinin ortaya qoyduğu baxışdır. Bunlardan ikisi, İudaizmlə Xristianlıq, yəhudi dünyagörüşü olmaqla, bir kitabda – Bibliyada sistemləşibdir. İki parçadan oluşub: Əhdi-Ətiq, Əhdi-Cədid. Birinci parçaya Tövratla Zəbur da özgün olmaqla, yəhudilərin ruhaniyyat sistemi adını vermək olar. İkinci parçaya isə, Xristianlığın qutsal kitabı sayılan İncil özgündür. Göyel dinlərdən üçüncüsü, İslam, ərəb dünyagörüşü kimi gerçəkləşmişdir. Qutsal kitabı Quran olan bu dünyagörüş Xristianlıq kimi geniş coğrafiyada yayılmışdır.
Biz bu yazıda əsasən ilk Göyel din olan İudaizmin, daha doğrusu, onun qutsal kitabı Əhdi-Ətiqin üzərində dayanacağıq. Yuxarıda vurğulanan sorğuları da, bu kitabın məntiqlərinə aydınlıq gətirməklə cavablandırmağa çalışacağıq.
Öncə İudaizmin yarandığı tarixi ortamı gözdən keçirək. Bu kitabın danışdığı dövr əsasən Misirdə Fironluq dönəmindən üzü bu yana olan tarixi qapsayır. Özü də vurğu edirik, tarixi. Ondan öncəki çağlarla bağlı kitabda deyilənlər mifik tarixdir. Bu tarix, Tanrıçılıq inancında, yaranışla bağlı deyilənlərdən mənimsənilibdir. Bir az da İsraillilərin soy şəcərələrinin formalaşa bilməməsinin, yerdəyişmələr eləməsinin tarixi göstərilibdir. Bu elə bir tarixdir, gerçək elmi tarixlə ziddiyyət əmələ gətirir. Burada bəşəriyyətin icma dövrü bilinmir. İsraildə tayfalar əmələ gəlir, sonra bölünür, sonra xalq əmələ gəlir. Quldarlıq münasibətləri ortaya çıxır.
Gözə alsaq, bu bir din kitabıdır, ondan ciddi elmi-tarixi araşdırmalar ummaya bilərik. Ancaq tarixi ortamı elə mifləşdirir, kitabın ruhaniyyat adına iddia eləməsi də sorğu altına düşür. Çünkü ruhaniyyat – insan varlığının, münasibətlərinin, konkret xalqda, bəşər səviyyəsinə qalxması kimi dərk oluna bilər. Biz isə, kitabı oxuduqca, bu dediyimiz səviyyəni izləyib aydınlığa yetə bilmirik. Tayfalar necə yarandı, Bütlər necə yarandı, bilinmir. Adəmdən Nuha qədər olan aralıqda əsasən şəcərə sadalanır. Sonra Nuhda bir olan Allah ideyası ortaya çıxır. Sonra Allahın insanlarla çəkişməsi, qovğası, davası izlənilir.
Bu kitabda görünən odur, Göy Tanrıçılıqdan Tanrı ideyası ayrı-ayrı düzəlişlərlə (korrektələrlə) mənimsənilib, sonra adamabənzər bir qüvvə milli Allah baxışı kimi formalaşdırırlıb. Bunu anlamaq olar. Quldarlıq Quruluşu deyilən bir çağda, heyvan sürüsü kimi doğulub, aradan getməyin qarşısını almaq üçün bu cür axtarışların çox böyük önəmi olmuşdur. Aclıq, quraqlıq tayfalar şəklində yaşayan insanları elədən-elə, belədən-belə səpələyirdi. Elm gəlişməmiş, doğanın olanaqları (təbiətin imkanları) doğru, düzgün qullanılmırdı. Aclığa uğrayan tayfalar, istər-istəməz, verimli torpaqlarda oturuşmuş, güclü yönətimə yiyələnmiş toplumların tabeliyinə girirdilər. Ancaq koşullar olduqca ağır idi – vergilər çox, ödəmək olanaqsız. Üstəlik, adam yerinə qoyulmayanlar üzünü, kimliyini itirirdilər. İsrail oğulları belə bir aqibətlə üzləşmişdilər. Başıpozuqluq, barbar düşüncə onları Misir fironlarının əlaltısına çevirmiş, qul ömrü yaşamağa sürülmüşdülər. Bu elə çağ idi, hər şeyə doğal baxılırdı. Hər kəsin aqibətinin tanrıların hökmü ilə qurulduğu düşünülürdü. Amansız yaşamın pəncəsində sıxılmağın nədənini insanların mənəvi geriliyində, ədalətsizliyin, vicdansızlığın insan əməllərinə bağlı olmasında axtarmırdılar. Gerçəklik bütün aydınlığı ilə ortalıqda olduğu halda, hər bir yanaşmaya mifik don geydirilir, yaşam fantaziyalarla bəzədilirdi. Belə bir küt, axmaq gedişin içində başqa bir şüurun gəlişməsi olanaqsız idi. Bu üzdən belə bir ortamda Musanın ortaya çıxıb öz qövmünü toparlamasını hünər faktı adlandırmaq olar. Ancaq qutsal fakt saymaq olmaz. Nədən olmaz? – Bununla bağlı kitabın sərgilədiyi bilgilərə dayanıb aydınlıqlar gətirməyə çalışacağıq. İndi isə başqa bir məsələyə aydınlıq gətirmək gərəkir. Biz nədən bu kitaba üz tutduq, bu dünyabaxışı araşdırmaq istəyinə düşdük? – Bu gün türk ulusumuz içindən yıxılmış durumdadır. Ancaq düşünürük, yıxıldığı nöqtəni bəlli edib dəyərləndirə bilmir. Başqa sözlə, düşdüyü fəlakətlərdən dərs götürə bilmir – necə toparlansın, necə qorunsun?! Bizə görə, çözülməsi baxımından, bu düşüncənin kökündə ruhaniyyat məsələsi dayanır. Ancaq toplumumuzun üzdə olan kəsimi elə düşünür, qurtuluş yolu – elmi biliklərə yiyələnib iqtisadi gəlişmələri təmin etməkdədir. Biz elmin gəlişməsinə tərs düşüncədə deyilik. Bu gəlişmə qarşısıalınmazdır. Ancaq insanlığın qurtuluşu elmi gəlişmədə deyil. Elmi gəlişmə insanların təcrübi-gerçəkçi biliklərini genişləndirir, ancaq onu mənəvi nizam oluşduran ideyalara yönləndirmir. Başqa sözlə, fiziksəl yaşamın, dolanışığın yollarını deyir, var olmağın – mənəvi yaşamağın qeydinə qalmır. Bu gün biz bunun görsənişlərini öz toplumumuzda izləyirik. Çoxluğun başı fiziksəl yaşamağa qarışıb. Mənəvi sorunlardan rahatsız olanlar da var. Onlara da ideyanı deyəndə ağıllarına çatır, ancaq içlərində oturmur. Ona görə ideya ağıldan tez ayrılır. Yəni ideya yaşanılmır, eşidilir, sonra unudulur. Əslində elmi söyləmlər də, daha çox, yaşamdan qıraqda danışılır. Yaşanılsa belə, toplumu millət olmaq səviyyəsinə qaldırmır. Beləcə, toplumun öncül insanları bir şey danışıb başqa şey yaşayır. Ya da pis şey danışıb pis də yaşayır. Bütün bunları ona görə deyirik, yuxarıda vurğuladıq, bizim toplumumuzun toparlanıb millət kimi davam eləməsi üçün ruhaniyyat gərəkdir. Çünkü yaşam ruhaniyyatsız nizam tapmaz.
Bəs yəhudilərin dünyabaxış prinsiplərindən danışarkən bunları nədən vurğu edirik? – Musa öz qövmünü Misir əsarətindən qurtarmaq üçün yaşam quralları düşünüb özünəxas ruhaniyyat sistemi yaratdı. Bununla öz qövmünü illərlə səhralarda dolandırıb zəhmətə alışdırdı. Bütsevərliyi aradan qaldırıb, onları tək Allaha tabe elədi. Tək Allaha bağlanmaqla hamının yönü bir oldu, birlik yarandı. Bəşərilik baxımdan bu dünyabaxış düz idi, əyri idi, bu, məsələnin ayrı bir cəhətidir. Buna sonrakı bölümlərdə aydınlıq gətirməyə çalışacağıq. Əsas odur, bu dünyabaxış yəhudilərin öz içində yarandı, öz şüurundan formalaşdı. Bununla da, yəhudilərin tarix səhnəsindən çıxmasının qarşısı alındı.
Türk ruhaniyyat xalqıdır, bütün keyfiyyətləri: birüzlülüyü, halallığı, döyüşkənliyi, mərdliyi, qorxmazlığı, insansevərliyi, doğasevərliyi onu ruhaniyyatsız qoya bilməzdi. O, Tanrıçılıq inamı yaratmışdı. Sadalanan keyfiyyətlərin Tanrıdan gəldiyini düşünürdü. Özü də Tanrısına bənzəyirdi. Türk üçün Tanrı Doğada idi. Ona görə Doğa arı-duru idi. Tanrı-insan birliyi yaranırdı türk düşüncəsində. Türkə görə insan Tanrıdan başlayır, Tanrıdan yaranır. Biz bunu qədim mifoloji baxışlardan aydın görürürk: “Anla Kinin sevgisindən Enlil tanrı doğuldu. Enlilin dalınca ilk ər-arvaddan yeni-yeni övladlar törədi. Yeddi böyük tanrı ilə ilahənin ən ağıllısı, qüdrətlisi bütün kainatı yönətməyə, insanlığın taleyini bəlirləməyə başladı. Tanrı, ilahə böyüdü, evləndi, onların övladları törədi. Onlar üçün ən ucası, ən yaxın dərk ediləni Göylər atası An, Torpaq anası Ki oldu. Onlar genişləndilər, böyük qardaşları Enlildən kömək dilədilər, hər gün yox, hər saat böyüsünlər, hamısı ən güclü, yenilməz olsunlar. Bununla Enlil böyük iş gördü. Mis bıçaqla o, Göy qübbəsini çərtdi. Göy tanrısı An, inilti ilə öz arvadı ilahə Yer Kidən ayrıldı. Böyük dünyanın dağları, gurultu ilə parçalandı. İlahə yerin yatdığı yastı dairə onun çevrəsini yuyan ilk yaranış Okeandan yuxarıda qaldı, dünyanın örtüyü nəhəng qalaylı yarımkürə isə havadan asılı qaldı”.
(“Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi”. E. Əlibəyzadə. Səh.42)
Tanrıçılıq türk panteizminin əsasını qoydu. Araşdırdıqca bəlli olur, bütün xalqlarda tanrısal axtarışlar bu qaynaqdan bəhrələnmişlər. Bu deyilişi ayrı-ayrı tutuşdurmalarla doğrultmağa çalışacağıq. Hələliksə bu qonuya üz tutmağımızın nədəninə aydınlıq gətirməyi davam edək. Yuxarıda vurğuladıq: “bizim toplumumuzun toparlanıb millət kimi davam eləməsi üçün ruhaniyyat gərəkdir”. Burada isə türk Tanrıçılığının, yəni ruhaniyyatının olmasından söz açırıq. Məsələ ondadır, türk toplumu çağımızda ayrı bir ruhaniyyatla yaşayır. Yaşatdığı ruhaniyyatda onun Tanrıçılığından heç bir qatqı yoxdur. Tamamilə özünə, üzünə yad bir ruhaniyyat yaşadır. Bunun içində isə özünəxaslığı sıradan çıxıb. Biz yazmışıq: “Ruhaniyyat xalqın özünüqoruma sistemidir”. Ancaq ruhaniyyat xalqın öz içində yarananda özünüqoruma sisteminə çevrilir. Ruhaniyyat adına türkə qıraqdan gələn, gətirilən etki ruhsal işğal yaratdı, əsarətə çevrildi. Konkret İslam dünyagörüşü türk kimliyini nəinki qorudu, min illər dirçələ bilməyəcək bir səviyyədə sarsıtdı. Çünkü Tanrıya yanaşma İslamda barbarcasına idi. Türkdə Tanrı anlamı İslamdakından qat-qat dərin idi. Türkdə Doğadakı gözəlliyə, ənginliyə, genişliyə, Doğa ilə insanın birliyinə sevgi vardı. İslamda isə, zəhmli, kinli, cənnətli, cəhənnəmli Allahla qorxutmaq. Sonradan (İslamın gəlişiylə) qorxunc Allaha tapınan türk, onda (Allahda) özünəxas keyfiyyətlər görə bilmədi. Getdikcə keyfiyyətlərini unutdu, xarakterini dəyişdi. Min ildir, onun öz içində ruhaniyyat yaranmır. Ayrı-ayrı çağlarda ruhaniyyat yönündə yarananları isə ayaqda tuta bilmir. İslam qaranlığının içindən çıxıb öz yeniliyinə üz tutmur. Məsələn, Zərdüştçülük, Xürrəmilik, Hürufilik – İnsanlığa ayrı-ayrı çağlarda işıq tutsalar da, İslamın etkisində dışlanıb tarixin arxivinə gömülmüşdülər.
Yuxarıda biz Musanın yəhudiləri qurtarmasını örnək verdik. İudaizmi insançı baxış saymırıq. Ancaq bu Baxış yəhudilərin öz içində, öz xarakterindən yarandığına görə onları toparlayıb yox olmaqdan qorudu. Bu gün də onlar İudaizmi ilkinliyinə uyğun şəkildə yaşadıb özlərini qoruyurlar. Bax bu, mövcudolmanın nədənini aydınlaşdırmaq yönündən dediyimiz düşüncələrdir.
Ancaq mövcudolma nə dərəcədə insanlığa yarayıb, bəşəri örnəyə çevrilib?! Yoxsa fəlakətlər, dağıntılar üzərindəmi baş tutub?! Bu fəlakətlərin, dağıntıların altında nələr qalıb?! Bir toplumun qorunması insanlığı ayaqlayıbsa, ayaqlamaqda davam edirsə, necə alqışlana bilər?! Bütün bu sorğulara cavab vermək gərəkdir. Bu sorğulara cavab vermək üçün Bibliyanın faktlarına aydınlıq gətirilməlidir. Bunun üçün yəhudilərin qurtuluşunu şərtləndirən faktlardan başlamağı doğru bilirik.
Bütsevərliklə Təkallahlığın ayrıntıları
İnsanlığın dərki ağırdır. Buna tək-tək yetənlər olur. Çoxluq üzdə qalır, üzdən yanaşır. Buna görədir bəşər övladında axtarışlar özündən qırağa çıxır, qırağa yönəlir. Xəyallar, düşüncələr fantastikləşir. İnsan özülünü görmürsə, özünü necə tanıya bilər?! Gücün, qüdrətin qıraqda axtarılmasının başlıca qaynağı bundan yaranır. Bütçülüyün, Bütsevərliyin əsasında da bu durur. Tayfalar şəklində yaşayan insanlar özünü doğada baş verən dağıntılardan da qorumaq istəyir, başqa tayfaların basqılarından da. Bunun üçün özünə hami – qoruyucu axtarır. Ancaq onu öz yanında, yaxınında görmək istəyir. Deməli, hami, yəni Allah, onun tayfasının çevrəsində olmalıdır. Büt (Tayfa Allahı) onlar arasında birləşdirici rol oynayır. Həm içlərində bir ağsaqqal (başbilən) olur, həm də Büt. Başbilən başqa tayfalarla davranışlarda yol göstərə bilər, ancaq Doğanın doğurduğu fəlakətləri nizamlaya bilməz. “Büt”ün etkisiylə Doğanı sakitləşdirmək, deyək, uçqunları, sellənmələri dayandırmaq (halbuki nə uçqun, nə sellənmə, nə başqa olaylar dayanmaz proseslər deyillər), onların inamına çevrilirdi. Bütlərin qarşısında oyunlar, ayinlər yerinə yetirmək, yalvarışlar eləmək, qurbanlar vermək çox aşırı biçim almışdı. İnsan zəkasının süstlüyü, düşüncənin susqunluğu həyatı bütünlüklə cəhalətdən oluşdururdu. Ən yaxşı yenilik ən qorxulu fəlakət kimi üzə çıxırdı. Əlbəttə, belə bir başı-ayağı bilinməyən gedişdə çoxallahlığın şüurlardan sıxışdırılması, Təkallahlıq ideyasının ortaya çıxması devrimsəl (inqilabi) bir gəlişmə idi. Tək Allah bütün tayfalara gərək olmalı idi. Bunu şüurlara yeritmək – yeridəndən Allahlıq qüdrəti tələb edirdi. Ancaq necə?! – Qaranlıq boşluqlarda dolaşan şüurları doldurmaq, dolğunluq yaratmaq, doğal olaraq, birdən-birə başa gəlmirdi. Bəlkə buna görə razılaşmaq olar, aşamalar gərək idi. Ancaq bu aşamalar aydınlaşa-aydınlaşa, gəlişə-gəlişə həqiqətə dayanmalı idi axı…
Tək Allahı bütün tayfalarınkı eləmək üçün Allah heç bir tayfanın yanında, yaxınında olmamalı idi. Yəni tayfayaxas Büt səviyyəsində qalmamalı idi. Hamı üzünü bir yerə tutmalı, Birlik olmalı idi. Bu oldu. Sonra gəlişmə sonucunda Allah bütün bəşəriyyətin olmalı, bütün xalqları birləşdirməli idi. Sözdə bu da oldu, işdə isə olmadı. Bütlərə xas olan cəhətlər Tək Allahda yenə özünü göstərdi. Bu dəfə üz tutmalar, yalvarışlar, qurbanlar Tək Allaha yönəldildi. Min illər bu ideya ciddi dəyişmədən, gəlişmədən davam edildi. Buna kitabdan ayrı-ayrı alıntıları (sitatları) örnək vermək olar: “İshaq oradan Beer-Şevaya getdi. O gecə Rəbb ona görünüb dedi: “Mən atan İbrahimin Allahıyam. Qorxma, çünkü mən səninləyəm. Qulum İbrahimə görə sənə xeyir-dua verəcəyəm, nəslini çoxaldacağam”.
(Əhdi-Ətiq. Tövrat, Zəbur, peyğəmbərlərin kitabları. Kİtab şirkəti-2004. Səh.39)
Başqa bir yerdə: Rəbb Musaya dedi: “İsrail övladları arasında hər bətndən ilk doğulan bütün oğlanları və bütün heyvanların balalarını mənim üçün təqdis et; onlar Mənimdir”.
(həmin kitab. Səh.107).
“Üçüncü gün bütün xalqın gözü qarşısında Rəbb Sina dağı üzərinə enəcək. Xalqın ətrafında sərhəd çəkib de: Özünüzü dağa çıxmaqdan, onun ətəyinə toxunmaqdan gözləyin. Dağa toxunan hər kəs öldürülməlidir”.
(həmin kitab. Səh.118).
Bu alıntılardan görünən odur, Göyel Allah Yerel Bütü ayrı-ayrı cəhətləriylə təkrarlayır. Bir qövmün olur. Qövmlər arasında ayrı-seçkilik edir. Belə isə, bu dini necə monoteist adlandırmaq olar?! Bir qövmün şüurunu təmsil edən, onun durumuna uyğun anlam daşıyan Allah başqa toplumlar üçün özünü doğrultmursa, onun təkcəliyinə inam da aradan gedir. Hələ biz demirik, Allah İsrail qövmünün ordu başçısı, Yüksək Baş Komandanı kimi davranır. Onları döyüşə hazırlayır, göstərişlər verir. Bəzən elə göstərişlər verir, heç bir savaş yasalarına uyğun gəlmir. Məsələn, torpaqları əllərindən alınan şəhərlərin toplumunu körpəsindən qocasına kimi öldürmək göstərişi verir. Allah İsraillilərə dönə-dönə bəşər övladına qarşı soyqırım göstərişi verirsə, onun bəşər üçün gərəkliliyi, təkcəliyi necə özünü doğrulda bilər?! Bu dediklərimizə örnək olaraq kitabdan yenə alıntılara baxaq: “Başan padşahı Oq bütün ordusu ilə bərabər Edreidə onlarla döyüşə çıxdı. Rəbb Musaya dedi: “ondan qorxma, çünkü Mən onu, bütün xalqını və torpağını sənə təslim edirəm. Xeşbonda yaşayan Emorluların padşahı Sixonun başına gətirdiyini onun da başına gətir”. İsraillilər onu, övladlarını və bütün xalqını bir nəfər qalmayana qədər qırdılar və torpağını ələ keçirdilər”.
(həmin kitab. Səh.250).
Bu cür döyüşlər, axırıncı adamına qədər öldürmə göstərişləri kitabda çox yer tutur. Kitabın isə üz qabığında yazılıb: Müqddəs Kitab. Deməli, İsraillilər, eləcə də, onların Allahı üçün müqəddəslik – İsrail torpaqlarının genişlənməsi üçün başqa toplumlar üzərində soyqırım törətməkdədir. Bu tərbiyə ilə formalaşan İsrailə yüzillər boyu bel bağlamaq mümkünsüz olub. Bu gün də bu xalq öz doğduğunu İudaizm dünyagörüşü ilə tərbiyə edir. Onların şüuruna dağıdıcı Allah hakimdir, onlar da ona sadiqdir. Onlar üçün müqəddəslik – bir xalqın (özlərinin) çıxarına qoyulan addır. Allaha verilən keyfiyyətlər bir xalqın xarakterini bütün çılpaqlığı ilə üzə çıxardır. Allah acıqlı, xudbin, həris, qısqanc keyfiyyətlərlə formalaşdırılıbdır. Bunu aydın görmək üçün yenə kitaba üz tutaq:
“Mən sənin Allahın Rəbb, qısqanc Allaham. Mənə nifrət edən ataların cəzasını üç-dörd nəslə qədər övladlarına çəkdirərəm. Məni sevib əmrlərinə əməl edənlərin isə minlərlə nəslinə məhəbbət göstərərəm”.
(həmin kitab, səh.119).
“Onlara de: “Rəbbə verəcəyiniz təqdim budur: daimi yandırma qurbanı olarq hər gün iki birillik qüsursuz erkək toğlu. Toğlulardan birini səhər, o birini isə axşamçağı təqdim edin… Rəbbə yandırma qurbanı olaraq iki buğa, bir qoç və birillik yeddi erkək toğlu təqdim edin…”
(həmin kitab, səh.262).
Belə tələblər o qədərdir, hər kəs ilboyu əməl eləyəndə qurbanların sayı hesaba gəlmir. Bəlkə də düşünmək olar, qurbanlar tələb eləmək oğurluğun qarşısını almaq üçün, eləcə də Bütlərin qarşısnda qurbanlar kəsməyi yığışdırmaq üçün edilir. Ancaq bunu az da eləmək olardı. Axı Allahı bunca həris göstərməyin anlamı yoxdur. Allahı gözüdoymaz obrazlaşdırmaq, bəlli olmur, nəyin çıxarı üçün düşünülüb. Anlaşılan odur, Musa ilə Harun özlərini, yaxın çevrələrini toplumun hesabına dolandırıblar. Biz bunu İslamın yaradıcısı Məhəmmədin həyatında da izləyirik. Bəlli “Qənimət surəsi” buna bir örnəkdir. Belə isə, Allahı özünün, çevrəsinin çıxarları üçün obrazlaşdıran adamların peyğəmbərliyi bəşəri sayıla bilərmi?!
Kitabdan başqa bir alıntıya diqqət yetirək: “Bunlar, İsrail övladlarının xüsusi hədiyyə olaraq gətirdikləri yellətmə təqdimlərinin hamısı sənindir. Onları sənə və oğullarına-qızlarına əbədi pay olaraq verdim. Sənin ailəndə pak olan hər kəs onu yeyə bilər. Rəbbə verdikləri ilk məhsullarını, zeytun yağının ən yaxşısının hamısını, təzə şərabın və buğdanın ən yaxşısının hamısını sənə verdim. Torpaqlarında bitən nübardan Rəbbə gətirdiklərinin hamısı sənin olsun… israildə Rəbbə həmişəlik həsr olunan hər şey sənin olsun”.
(həmin kitab, səh.244).
Bunlar Allahın Haruna söylədikləridir. Musa, qardaşı Harunla, İsrailliləri qandırırmışlar yəqin. Ağıl işlədib İsrailliləri toparlamağın qarşılığında, onlardan ən böyük umacaqlarını əldə eləmişdilər. Peyğəmbərliklə umacaqlıq bir araya sığırsa, Allahın varlığında ölçü axtarmaq anlamını itirir. Zatən itirib də. Min ildir bu xalq pul-qazanc (sərmayəçi toplum) xalqı kimi təsdiq olunubdur. Dəyərlərə, bəşər xalqlarına yanaşmaları, pulçuluq ölçüsü ilədir. Biz burada tutuşdurma aparıb insanlığın necə ölçüyə çevrildiyini anlatmaq üçün Göytürklərin yaşam qurallarını dilə gətirməyi uyğun bilirik.
Ruhaniyyat başqalarının bənzərsizliyini pozmamalıdır
Ayrı-ayrı tarixi bilgilərə görə türk törələrində başlıca ölçü halallıq olub. Oğurluq, aldatmaq, dəllallıq eləmək, şirindillilik, üzgörənlik türk xarakterinə yad olub. Bu xarakteri türk törələri, yasaları uzun yüzillər qoruyub saxlayıbdır. Ailəcanlılıq, qadına münasibət sağlam özüllər üzərində oturuşaraq soylardan soylara ötürülüb. Evli qadınla yaxınlıq etməyin cəzası ölümlə ödənilib. Başqasının zəhmətinə, malına ortaq olmaq ən ağır iş sayılıb, namusa, qeyrətə tərs əməl kimi dəyərləndirilibdir. Ancaq başqa millətlərlə (genetik olaraq) qaynayıb-qarışandan, dünyabaxışı devrilib törələri pozulandan sonra türkün xarakterində kəskin dəyişikliklər başlamışdır. Qədim türk törələrini öyrənən hər kəs bu dediklərimizi anlayar, buna nağıl kimi baxmaz. Doğal olaraq, bugünkü çağdan baxılarsa, saydığımız arı keyfiyyətlərin, bəlli xarakterlərin haçansa olmuş olması nağıl etkisi bağışlaya bilər, inandırıcı görünməz. Ona görə düşünürük, Asif Ata “özüylədöyüş” ideyasını nədən bu qədər önəmli sayıb. İnsan öz üzərində qələbə çalarsa, o cür keyfiyyətlərə yetməyin mümkünlüyü ona inandırıcı görünəcək. İnsan öz ömründə yüksək keyfiyyətlərə yetincə, bunun başqalarının ömründə də mümkünlüyünə inana bilər. İnsanlıq keyfiyyətlərinin bərpa olunub yaşadılması isə ruhaniyyatdan keçir. Asif Ata bunun üçün ruhaniyyat sistemi yaradıb. “İnsanlaşın, İnsanlaşdırın!” çağırışı da qədim köklərə dayanır.
Biz daim ruhaniyyat məsələsini önə çəkirik. Çünkü bir çox türkçülük sevgisi ilə yaşayanlar, türkün min il öncə yaşadığı keyfiyyətləri bərpa eləməyin yolunu, o çağların qurallarını bərpa eləməkdə görürlər. Ancaq bu istək əsaslı deyil. Dünya kapitalizm dünyasıdır, toplumsal həyatın mənəvi nizamı da dinçiliklə bağlıdır. Bunların içində ayrıca bir millətin qədim törələrlə yaşaması olan iş deyil. Sivilizasiya dəyişməlidir, bütün xalqlarda dönüş yaranmalıdır. Bunların olması isə ruhaniyyatçılıqdan keçir. Ona görə Asif Ata öz ideyalarını bir xalqda sınırlamır, “Bəşərin qurtuluşu İnsanlaşmaqdadır!” deyir. Deməli, hər xalq öz içində milli-insani keyfiyyətlərinə dönməlidir. Yoxsa türkün qədim törələri bütün xalqlar üçün ölçü ola bilməz. Bununla belə, məsələ düşünüldüyü kimi sadə də deyil. Cəhalət yayan dinlərə, eləcə də kapitalizmə qarşı dirəniş göstərmək üçün illərlə ruhsal iş getməlidir. Çünkü ruhaniyyat asanlıqla götürülmür. Ruhaniyyat, ortaya çıxdığı andan, minlərlə sorğu yağışına tutulur: Dünya necə yaranıb, həyat nədir, insanla heyvanın ayrıntılarını necə bəlirləmək olar, kosmik bağlılıqlar necə oluşur – bunu kim nizamlayır, bilik hardan başlayır?! – Bu kimi sorğulara cavab istənilir. Ruhaniyyatın başlıca işi – xeyir-şər təzadını çözməkdə axtarılır. İnsan nə üçün həm xeyirin yanında görünür, həm də şərin?! Tamah nədir, ölüm nədir, əbədilik nədir, yəni insan bədənlə başa çatırmı, yoxsa sonradan davam edirmi, harda davam edir?! – Əslində ruhaniyyat insani münasibətlərin qurulmasını, qorunmasını nizamlamalıdır. Ancaq ondan daha böyük umacaqlar ortaya çıxır. O da (ruhaniyyat) mənəvi etkisini yeritmək üçün daha böyük alanda söz deməli olur. Belə olanda isə, bir çox hallarda, elmə tərs gəlməli olur. Elmlə ruhaniyyat ayrılırsa, sözləri üst-üstə düşmürsə, onda toplumsal nizam bütövləşə bilməz. Bu çağa kimi biz elmlə gələnəksəl ruhaniyyatı ayrı-ayrı xətlərdə görmüşük. Ona görə gələnəksəl ruhaniyyat ona yönələn sorğuların cavablarını ən çox uydurmaqla uğraşıb. Ona görə kapitalizm kimi antiinsani sivilizasiyaların yaranmasına əngəl ola bilməyib.
Asif Atanın ruhaniyyatı yuxarıda qoyulan sorğulara aydınlıq gətirməyi qarşısına qoyub, ona yetibdir. Bu zaman o, elmə arxa çevirməyib, tərsinə, elmin olanaqlarından yararlanıbdır. İndi biz yuxarıda vurğulanan sorğulara Asif Atanın Mütləqilik ölçüsüylə aydınlıq gətirəcəyik. Bundan sonra yenidən ona qədərki ruhaniyyatların sorununu vurğulayacağıq.
Dedik, ruhaniyyatın qarşısında xeyir-şər təzadını çözmək tələbi durub. Hər bir dində ruhaniyyatın bu məsələyə yanaşması fərqli olub. Hər birində bu məsələ yaranışa münasibətdən qaynaqlanıb. Yaranışa münasibət də doğru olmayıb. Ona görə xeyir-şər təzadı da doğru aydınlaşdırılmayıb. Yəni istər Şumer dünyagörüşündə, istər Göyel dinlərdə bu məsələnin özülündə yanlış mifik şüur dayanır. Başqa sözlə, xeyirin də, şərin də Tanrıdan gəldiyi (Göyel dinlərdə Allahdan gəldiyi) vurğulanaraq, qarşısıalınmaz olduğu bildirilib. Sanki bu yöndə axtarışlar yola verilib. Məsələn, Göy Tanrıçılığın da özülündə duran Şumer baxışında deyilir: “Bütün adamlar bir dildə danışır və bir-birilə sakitlikdə yaşayırdı. Qorxu, paxıllıq yox idi. Heç bir adam başqasının nüfuzuna, malına həsəd aparmazdı… İnsanlar rahatlıqda, bolluqda yaşayır, nəslini artırır, hamılıqla ev və qalalar ucaldır, eyni bir dildə Enlilin başçılığı ilə hakimiyyətini şöhrətləndirirlər. Ancaq Tanrı-insan bu xoş günə, bu “qızıl əsri”nə dözmədi. Tanrılığa ucalan insan özünün yaratdığı bu xeyir işlərə, firavan həyata, insanın artıb inkişaf etməsinə, xoşbəxtliyinə daraldı. Onun daxilində paxıllıq, həsəd duyğusu yarandı. Sonucda xeyiri də, şəri də o özü yaratdı”.
(E.Əlibəyzadə. “Azərbaycan Ədəbiyyatı tarixi”, səh.46).
“Rəbb bəşər övladlarının tikdiyi şəhəri və qülləni görmək üçün aşağı endi. Rəbb dedi: “Budur, onların hamısı bir xalqdır və bir dilləri var. Buna görə də bu işi görməyə başlamışlar və indi etmək istədikləri işə heç kəs mane olmayacaq. Gəlin aşağı enib, orada onların dilini qarışdıraq ki, bir-birilərinin dilini başa düşməsinlər”.
(Müqəddəs Kitab (Bibliya) səh.15).
“Allah İblisə: “Mən sənə əmr edəndə sənə səcdə etməyə nə mane oldu? – deyə buyurdu. İblis: Mən ondan daha yaxşıyam (üstünəm), çünki sən məni oddan, onu isə palçıqdan yaratdın!” – dedi.
Allah buyurdu: Oradan (Cənnətdən) aşağı en. Orada sənə (Allahın əmrinə) təkəbbür göstərmək yaramaz. Oradan çıx, çünki sən alçağın birisən!
İblis dedi: Mənə qiyamətə qədər möhlət ver!
Allah buyurdu: Sən Möhlət verilənlərdənsən!
İblis dedi: Sən məni (Adəmə səcdə etmədiyimə görə) azdırıb yoldan çıxartdığın üçün mən də sənin düz yolunun üstündə oturub insanlara (sənə ibadət və itaət etməyə) mane olacağam!”
(“Quran”, “Əl-Əraf” surəsi. Səh.126).
Göründüyü kimi, bütün dünyabaxışlar xeyirlə şərin yerini bəlli etmək üçün çabalar göstərmiş, sonucda yanlışa yol vermişlər. Bu düşüncəni irəli sürərkən cəsarətimizin arxasında Asif Atanın fəlsəfi ölçüsü dayanır. Yuxarıdakı alıntılarda şər Tanrının öz xislətində ifadə olunur. Başqa sözlə, şərin mahiyyətdə olduğu bildirilir. Deməli, Şər Tanrıdan gəlirsə, onun qarşısını almaq mümkün deyil. Bizə görə, “dünya belə gəlib, belə də gedəcək” deyilişi də buradan ortaya çıxıb. Özəlliklə semit insanlarında bu məsələ qarşısıalınmaz bir ehkama çevrilir. İnsan əli-qolu bağlı, şüuru dağınıq, idrakı sönük bir duruma düşürülür. Ziddiyyətlərin içində özünüdərk prosesinə yol tapa bilmir. Çünkü heç nəyin ondan asılı olmadığı düşüncəsinə pərçimlənir. Alın yazısına qarşı çıxmağın mümkünsüzlüyü etkisi altında bəşəri varlığın nə demək olduğunu kəsdirə bilmir. Bu baxışlara görə, insan Allahın yazdığını poza bilməz. Başqa sözlə, Allahın insan üçün bəlirlədiyi taleni dəyişmək insanın imkanı dışındadır. Əslində bu taleni Allah özü də dəyişmir. Sadəcə insanın yaşadığı ömrə görə (Qiyamət günündə) mükafat, ya da cəza təyin edəcək. Əgər Allah insanın taleyini öncədən bəlli edibsə, deməli, mükafat, ya da cəza artıq təyin edilmişdir. Bunu sadəcə insanın özünə bildirmək qalır. Ancaq insan yaşadıqca bunu heç zaman bilməyəcək. Yalnız öləndən sonra, bəlli gündə, biləcək. O zaman isə heç nə eləmək olmayacaq. Bəs yaşadığı çağda nə eləmək mümkündür? – Allahın buyurduğu bəsit şüurla yaşamaq! Bu ölçü ilə yaşayanda insan heç zaman kamilləşməyəcək, dünyanı dərk eləməyəcək. Deməli, azadlığı, xoşbəxtliyi də tanımayacaq. Əslində dünyanı dərk prosesi insanın Tanrıya münasibətində yer tutmur. Bu proses münasibətlərdən qırağa çıxarılıb. Bir halda ki, dünya fanidir, onu dərk eləməkdən söz getməməlidir. Fanini, ölümlünü, gec-tez yox olanı dərk eləmək idraka nə vəd edə bilər?! Bir şeyi dərk eləmək – onun anlamına yetmək deməkdir. Bəs anlamsız dünyanı, ya da anlamı yalan, oyun-oyuncaq olan dünyanı dərk eləmək boşluğa düşmək deyilmi? Əslində, dediyimiz kimi, dünyanı dərk eləmək onun anlamına yetməkdir. Başqa sözlə, Tanrını dərk etməkdir. Ancaq Tanrı dünyanın anlamı kimi deyil, yaradıcısı, bənnası kimi çıxış edir. Biz evə baxıb onu tikən usta haqqında hansı düşüncəyə gələ bilərik?! – Uzaqbaşı ustanın peşəkarlığının yüksək, ya da zəif olduğunu düşünə bilərik. Onun necə bir şəxsiyyət olduğunu isə evə baxıb söyləmək olduqca çətindir. Bəs dünyanın bənnası haqqında düşüncələr nə dərəcədə dərk prosesinə girə bilər? – Bunu da demək çox çətindir. Hələ üstəlik bu bənna oyun-oyuncaq yaradıbsa. Oyun-oyuncaq yaradanın kamil, bütöv olması artıq sual altına düşür. Göründüyü kimi, semit inanclarında İnsan-Tanrı münasibətləri bütün aşamalarda ziddiyyətli doğur. Belə ziddiyyətli münasibətlərlə toplumsal yaşama gözəllik gəlməz, gəlməsi mümkün olmaz. Ona görə umudsuzcasına deyilir: “dünya belə qurulub, belə də gedəcək”. Yəni insan neyləsə belə, dünyanın gedişini dəyişə bilməyəcək. Şər də Tanrının xislətidirsə, yəni mayadadırsa, dünyanın gedişini dəyişmək heç mümkün deyil.
Biz bu deyilənlərin əsassız, zərərli olduğunu, Asif Atanın baxışına dayanaraq, daim vurğu edirik. Asif Atanın Xeyir, Şər anlayışlarına baxışı orijinal bir ölçü ilə – Mütləqilik ölçüsü ilə aydınlaşır. Ata deyir: “Şər Xeyirin yoxluğudur”. Başqa sözlə, şərin mahiyyəti yoxdur. Yəni şər mahiyyətdən gələ bilməz. Şər mayada ola bilməz. Əgər olsaydı, onda varlıq olmazdı. Şər inkişaf etdirmir, çökdürür. Şər mayada olsaydı, dağıdardı, heç bir inkişaf baş verməzdi. Bəs “şər xeyirin yoxluğudur” nə deməkdir? – İctimai həyat ayrı-ayrı fərdlərin birgəyaşayış nizamıdır. Ancaq bu nizamda xeyir, ədalət, həqiqət bütöv olmur. Çünkü bütün insanlar kamil deyil. Eyni halda, doğuluş adlı əbədi bir proses var. Soylar yeni insanların dünyaya gəlməsiylə davam edir. Ancaq insanlar anadan kamil doğulmurlar. Bioloji insanların mövcudolma şərtləri onların davranışlarında, insana, doğaya yanaşmalarında qüsurlar ortaya çıxarır. Deməli, dünyaya gələn insanın ağlı böyüdükcə bioloji mövcudolma uğrunda mübarizəsini yeni aşamaya keçirməlidir. Başqaları ilə birgə mövcud olmağın qaçılmazlığını dərk etməli, İnsanlığın qanunları ilə yaşamağa üstünlük verməlidir. Hər kəsin yaşamaq haqqı bilinməli, nəzərə alınmalıdır. Bunun üçün ədalət bir ömürdə bütöv üzə çıxmalı, xeyir düşüncəyə, davranışa, yanaşmaya hakim olmalıdır. Bununla insan ömründə şərin etkisi aradan qalxır. Başqa sözlə, şər ictimai həyatdan tam silinməsə də, bireysəl (fərdi) ömürdə başa çatır. İctimai nizamı da bireysəl ömürlər yaratmalıdır. Asif Ata şərin bireysəl ömürdən silinməsi üçün “özüylədöyüş” ölçüsü önərir. Öz üzərində qələbə çalan insan vicdan hakimliyinə tabe olur. Belə olanda şərin etkisi ictimai həyatda minimuma enir. Məsələyə Asif Atanın ölçüsü ilə yanaşanda “dünya belə gəlib, belə də getməməlidir” qərarı vermək gərəkir. Dünya fani deyil, mahiyyətcə əbədidir. Dünyanın gedişi insan ləyaqətinə bağlıdır. İnsan özümləşdikcə dünya gözəlləşir. Deməli, Dünyabaxışın əyri, doğru olduğu da insana yanaşmada aydınlaşır. İnsan nədir, necədir, necə olmalıdır? – sorularına aydınlıq gətirmək dünyabaxışın ləyaqətini göstərir. İnsana, Doğaya münasibət yerində olduğu dərəcədə Tanrısal sistemin özül prinsipləri doğrudur. Tanrısallığın doğruluğu insanın özünüdərkində doğrulur. Bu açıdan Göyel dinlərin yanaşmasında uğursuzluqlar aydınlaşmalıdır. Bibliyada deyim var: “Allah insanı yaradanda öz bənzərinə görə yaratdı”.
(Müqəddəs kitab (Bibliya), “Kitab” şirkəti, səh.8).
Bu deyiliş başqa biçimdə belədir: “Allah Adəmi öz surətinə və onun (Adəmin) öz surətinə uyğun yartadı”. – Buradan iki məntiq çıxarmaq olar: 1) Adəmi, yəni ümumilikdə bəşər övladını; 2) Adəmi, yəni ilk peyğəmbəri, kamil varlığı. Dinlərin prinsiplərindən göründüyü kimi, məsələni ikinci anlamda götürürlər. Olsun! Deməli, Allah peyğəmbərliyi öz surətinin kamilliyini üzə çıxarmaq, insanlara örnək olmaq üçün yetirmişdir.
Belədə isə, görünən odur, Allah kamil deyil, qüsurludur. Nədən, Allahın surətini özündə daşıyan, ondan soraq verən, nişanə göstərən peyğəmbərlərdən biri də Məhəmməddir. Məhəmməd də xarakterik olaraq, daha çox, yunanların baş allahı Zevsin surətinə bənzəyir. Zevs kimi qısqanc, arvadbaz, toplumu savaşa sövq edən. Əslində Məhəmmədin Allahı da bu deyilənlərə yad deyil. Məhəmməd özünü başlanğıcda xarakterizə elədiyi Allaha deyil, Allahı özünə bənzədib. Əgər Allahı bu deyilənlərdən üstün saysaq, gərək ərəblərin içində yaranan İslam təliminin Allaha qarşı olduğunu qəbul edək…
Ancaq İslam dünyabaxışının etkisindən doğan Hürufilik təriqəti “Allah insanı öz surətinə bənzər yaratdı” deyimini insanın xeyrinə inkişaf etdirmişdir. Bizə görə fiziki insan Allah Anlamının gerçəkliyidir. (Söhbət Məhəmmədin yanlış obrazlaşdırdığı Allahdan getmir). Başqa sözlə, insan İnsanlığın təzahürüdür, görünüşə gəlməsidir. Gerçək insan öz Mənasına, Hürufilərin deyilişiylə götürsək, Allaha bənzəmək üçün yaşamalıdır. İnsan Allaha bənzəyəndə özü olur, bənzəməyəndə kölə olur. Dində isə insanın Allaha bənzəməsindən deyil, Allaha kölə olub itaət etməsindən danışılır. Əslində semit baxışı “Allah insanı öz surətinə uyğun yaratmışdır” desə də, öz məntiqini inkar edir. Biz bunu Quranın insana yanaşmasında aydın görürük. Deməli, özüldə qoyulan ideyaya yanlış yanaşma düşüncənin bütün aşamalarında öz etkisini göstərmişdir. Yəni hər bir məsələ ilə bağlı düşüncə, özüldə qoyulan bu yanlışlığın etkisi ilə həqiqətdən uzaqlaşmışdır.
Burada qaçılmaz bir düşüncəni vurğulamaq gərəkdir: İnsanla bağlı ilk yanaşmanı Hürufilər inkişaf etdirsələr də, təriqət kimi, etki gördükləri İslamın yaradıcısına tabe deyillər. Başqa sözlə, Məhəmməd onların öyrətməni sayıla bilməz. Hürufilər İnsanı Allah sayırlar, yəni insanın mayasında Allah var. Ona görə, insan özünə bənzəmək üçün Allaha dönməldir. Məhəmməd isə deyir, Allahın dərgahına dönməlidir, yəni cənnətə. Hürufilər cənnət vəd eləmirlər, çünkü insan onlar üçün Allahdır, Allahın isə cənnətə ehtiyacı yoxdur.
İnsanın Allah sayılması Xristianlıqda da özünü göstərib. Ancaq bu zaman biz insanlığın təsdiqini deyil, xurafatlaşmasını izləməli oluruq. Xristianlıqda İsanı müqəddəs ruh sayırlar. Yəni Allah İsanı bakirə Məryəmin qarnına ruh kimi üfürüb. Bu məntiq İslamın baş kitabı Quranda da verilibdir. Bəlli “Məryəm” surəsi bu məsələyə həsr olunub. Təbii, bunu sözün doğru anlamında götürmək cəfəngiyyatdır. Ancaq sözün sətiraltı anlamı budur: İnsan Allahdan yaranır, insanda Allah var.
Asif Atanın “İnsan – bədən-Məna birliyidir” deyimindən yanaşsaq, insan-Allah bağlılığını (əlaqəsini) doğru qiymətləndirmək olar. Ancaq Xristianlığın İsaya yanaşmasındakı bəlli “üçlük” – biçim-məna birliyinin fəlsəfi açımına gəlmir. Yəni “üçlük”dəki “müqəddəs yol, hərəkət, çalışma” ayrı bir anlayışdır. Ən yaxşı halda, “üçlüyün” üçüncü tələbini Məna-gerçəklik birliyindən oluşan nizam qanunauyğunluğu saymaq olar. Burada bizim başlıca istəyimiz, təbii ki, bütün anlayışları aydınlaşdırmaq deyil, məntiqə girməkdir. Məntiq də odur, İnsan Allahdan başlayır. Başqa sözlə, insan fiziksəl varlıq olaraq, Mənanın gerçəkləşməsi, görünüşə gəlməsidir.
Xristianlıqda göstərilən, Quranda vurğulanan bu məsələnin pis cəhəti odur ki, insanın Allah anlamı daşıması eybəcər şəklə salınır. Yəni İsanın atası Yusifin (İosif) şərəfi təhqir olunur, ləyaqəti heçə endirilir. Başqa bir cəhət, burada bizim anlam verməyə çalışdığımız məsələ, göründüyü kimi, xurafatlaşdırılır. Birincisi, İsanın atasının ləyaqətinin danılması ilə, ikincisi, Allahdan başlamağın bütün insanlara deyil, birinə özgün edilməsi ilə. İsa, Allahın Məryəmə qeybdən cinsi toxunması ilə əmələ gəlir. Deməli, insanın Allahdan gəlməsi ideyasının xurafatlaşdırılması onu göstərir ki, məqsəd insanın böyüklüyünü ona göstərmək deyil, sadə toplumu aldadıb Allaha, eləcə də İsaya inandırmaq üçündür. Bununla da bəşəriyyətin min illərdir, insan-məna birliyi yönündə axtarışları eybəcər şəklə salınır, varlığa münasibət saxtalaşdırılır. Deməli, İsa bəşər övladı deyil, Allahın oğludur, ona görə müqəddəsdir. Belə çıxır, bəşər övladı müqəddəs ola bilməz, yalnız Allaha qoyun (“ovçı”) ola bilər. Deməli, insanın müqəddəs olması üçün, onun – Allahın təcəllası kimi gəlməsi yox, Allahın belindən gəlməsi gərəkmiş. Bu kimi məntiqlərin içinə girdikcə bəlli olur, semit dinləri insanlığı təhqir edir.
Müsəlmanlıqda da insanı Allaha tən götürmək halları var. Ancaq bu dünyabaxışın daşıyıcılarının özləri bu cür demirlər. Məsələn, Məhəmmədlə, Əli ilə bağlı, bir çox söyləmlərdə, elə ilahi keyfiyyətlər sunurlar, bu keyfiyyətlər Alaha özgün edilə bilər. Təbii, bu keyfiyyətlər uydurulur. Çünkü bu keyfiyyətlər elə deyilir ki, haqqında söz gedən insanların fiziksəl varlıq olduqları gözardı edilir. İkinci bir yandan, İslamda da, Xristianlıqda olduğu kimi, ilahi keyfiyyətlər yalnız seçkin adamlar haqqında deyilir. Tutuşdurma üçün deyək, hürufilər uca keyfiyyətləri (Allaha özgün edilən keyfiyyətləri) ümumi insana bağlayırlar. Onlar insanı Allaha tən götürəndə, insanın fiziksəl varlıq olduğunu gözardı eləmirlər. Yəni Allahlığın – fiziksəl insanın simasında təcəlla etdiyini önə çəkirlər. Fiziksəl insan öz davranışları ilə, yüksək mənəvi keyfiyyətləri ilə (fiziksəl varlıq olduğuna baxmayaraq) daha üstün varlıq olduğunu sübuta yetirir. Belə ki, yalansızlığa, tamahsızlığa, rəqibsizliyə… yetən insanın ömrü Allah anlamına uyğun formalaşır.
Türkə bağlı baxışlar insana yanaşmada daha anlamlıdır
Hürufilikdə İnsanın Allaha tən götürülməsinə Tanrıçılıq, Zərdüştçülük təkan verir. Məsələn, Zərdüştdə Hörmüzd insan uğrunda döyüşür – həm Doğada döyüşür, həm insanın özündə. İnsanın əməllərində, üzündə, gülüşündə, düşüncəsində, davranışlarında. Əhrimənin insanın əlinə, əməlinə, üzünə qonmasına imkan vermir. Yəni əslində Hörmüzd insanın özündədir (sadəcə məntiq mifləşdirilir). Bu ideya Asif Atada insanın içsəl (daxili) şərlə, eləcə də, toplumsal (ictimai) şərlə döyüş ideyasına çox doğmadır. Semit dünyagörüşü Allahı insandan ayırdı – az anlamda panteistcəsinə, daha çox xurafatcasına. Panteistliyi ondadır ki, Allah göylərdədir, yəni əslində Doğadadır. Göylər elə Doğadır – Doğadakıları o yaradır. Xurafatı daha böyükdür, yəni Allahçılıq əslində padşahlıq sistemidir, onda hər şey – əyan-əşrəf, mükafat, cəza var. Bununla da, insan Allahsızlaşdı, kiçildi, kiçildildi. Allah Anlamını kiçiltməklə insanı cılızlaşdırdılar. İnsan Allah adlanan ağanın qulu səviyyəsinə endirildi. Cılızlaşan insandan dünyanı işıqlandıracaq əməllər yetişmədi. Semit dünyagörüşü əslində insan idrakının imkanlarını öldürdü. Eyni halda, insanı ucaldacaq baxışlarla döyüşdü, onları insanın ağlından, yaşamından sildi. Zərdüştlüyə “şeytan əməli” damğası vurdu, Hürufiləri kafir elan edib qırdı. Hürufilik kimi qabaqcıl bir baxışı tarixin küncünə elə gizləyirlər, nə adını tutan var, nə də öyrənən. Halbuki istənilən bir xalqın əlində belə böyük bir dəyər olsaydı, bütün bəşəriyyətə örnək verərdi. İndi semit dünyabaxışının daşıyıcıları Asif Atanın ideyalarından gizlənirlər.
Yuxarıda vurğuladıq, bizim ölçümüz Asif Atanın “Mütləqə İnam” ideyasından qaynaqlanır. Həm də bu ölçü onun özünü təsdiq üçündür. Ona görə burada Asif Atanın Allah Anlamına, İnsana yanaşmasını özəl olaraq vurğulamaq gərəkir:
Mütləqlə Görüş
– Sən əbədisən, möhtəşəmsən, sonsuzsan, əvəzsizsən, sənə səcdə qılıram.
– Mən Sənəm, Özünü yaxşı tanı. Mən Səndə Varam.
– Mən Sən ola bilmərəm. Ağlım naqisdir, hissiyyatım bulanıqdır, iradəm zəifdir, qədim olsam da, naşıyam, özümə ləyaqətli həyat qura bilməmişəm, yanlışlıqlar içərisində itmişəm, çox axtarıb az tapıram, yaratdıqlarıma sahib olmamışam, ehtiraslarımı cilovlamağı bacarmamışam, daxilimdəki şəri öldürməmişəm. Mən Sən deyiləm. Sən ola bilmərəm. Özünü mənə oxşatma. Sənin yanında mən bir heçəm.
– Ona görə ki, özündə deyilsən, özün ola bilməmisən. Ruhun alidir, Mütləqdir – onu eşitməmisən! Məhəbbətin ilahidir – onu qəlbindən qovmusan! Müqəddəslik duyğun ülvidir – ondan əl çəkmisən! Peyğəmbərlik siqlətin əzəmətlidir – onu anlamamısan! Özündən aliyə qovuşmaq həvəsin zəruridir – ondan əl çəkmisən! Mahiyyətin, mənan genişdir, lakin mühitə sığmısan! İndiyə qədər sən özün olmamısan!
– Zəif olduğum üçün olmamışam! Zəifliyimi dərk etmişəm və zəif qalmışam. Sən hədsiz dərəcədə güclüsən və bu səbəbdən də gücünü dərk etmisən. Mən Sən olsaydım, güclü olardım.
– Sən öz Allahlığını özündən ayırıb nadir övladlarında təcəssüm etdirmisən. Peyğəmbərlərin səni öz ürəklərində görüblər, dahi sənətkarların əsərlərində vəsf ediblər, musiqidə ilahi səsi eşitmisən, qəhrəmanlarında, fədakarlarında ölümsüz qüdrətini hiss etmisən. Özün isə özündən ayrı düşmüsən, çünki naşılıgın, şərin, naqisliyin sözünü eşitmisən və öz təbiətinin əksinə yaşamısan!
– Hərcayi sözlərə qulaq asanı Mütləq saymaq olarmı? Mütləq olsaydım, Şəri eşitməzdim.
– Sənin ruhani mənan ilahidir, cismani mənan bəsitdir. Daxilində həm Mütləq, həm də Nisbilik yaşayır. Ancaq mahiyyətin – Mütləqdir, buna görə də sən şəri daxilindən silməyə qadirsən. Ancaq sən bunu eləmirsən, Mütləqin gücünə arxalanmırsan, Mütləqi unudursan, onu qəlbində görmürsən və nisbi, natam, bayağı ehtiraslar, düşüncələr həyatına hakim olur. Sən elə bilirsən ki, busan, özünə inamın sarsılır və şər qüvvələr səni öz alətinə çevirir.
– Deməli, mən yenə də Sən deyiləm. Sən bütövsən, mən yarımçığam, sən vahidsən – mən müxtəlifəm, sən paksan – mən bulanığam.
– Mən Mütləqəm, sən özündə Mütləqi gəzdirən. Fərqimiz bundadır. Mən İşığam, qəlbinə axmışam. Sən İşığı unutmusan, qaranlığa qovuşmusan. Sənin bütövlüyün mahiyyətindədir, Mahiyyətin isə – Mənəm. Sən – Mənsən!
Mahiyyətinin ifadəsində – Mütləqlə yanaşı, nisbi, yanlış, şər də aşkara çıxırsa – bu səni çaşdırmasın. İfadə mahiyyətdən aşağıdır. Sənin bəlan ondadır ki, zahirdəkinə uyursan, daxildəkini unudursan, Allahlığından ayrılırsan. O zaman ki, sən öz Peyğəmbərlərinə, Qəhrəmanlarına mənən, idraklı, hissi yaxınlaşacaqsan, onda özün olacaqsan, Mütləqə qovuşacaqsan.
– Demək istəyirsən ki, mənim gücüm sonsuz, duyğularım, düşüncələrim mütləq mənada ülvi olacaq, idealım tam həyata keçəcək, mən Sənin kimi ölümsüz olacağam?! Bu mümkündürmü?!
– Özünü dərindən anla! Bunların hamısı səndə var. Özündən əl çəkdiyin üçün onları özündə görmürsən. Ruhani qüdrətin hüdudsuzdur: o səni ülvi şəxsiyyətə çevirə bilər, daxili aləmini mütləq mənada saflaşdıra bilər, sənə ölümsüzlük bəxş edə bilər, bir şərtlə ki, özündəki Mütləqi görəsən, özünə tam qayıdasan! Əgər özündə Mütləqi görmürsənsə, deməli, insan kimi yaşamırsan. Sən – Mütləqsən, ancaq bunu bilmirsən. Faciən bundadır. Mütləqliyini bilsəydin, ruhsuz, mənəviyyatsız, idraksız həyatı həyat saymazdın, mühitdə itməzdin, maddi nemətlərin əsiri olmazdın, heyvanat dünyasıyla öz dünyan arasında fərqi görərdin, məhəbbətin ilahi mənasını qoruyardın, daxilini çirkin duyğulardan təmizləyərdin, mütilikdən, köləlikdən, qorxu kabusundan xilas olardın, həqiqəti, ədaləti özün qədər sevərdin. Bunlardan ona görə uzaqsan ki, özündəki Mütləqi görməmisən!
– Mütləqdən ayrılmışam, deməli, Mütləq olmağa layiq deyilmişəm! Özünü mənə bənzətmə! Mütləqsən, ona görə də özündən ayrılmamısan!
– Sənin Mütləqə qayıtmaqdan başqa əlacın yoxdur. Nisbi idrakla, mənəviyyatla, hissiyyatla sən yaşaya bilməyəcəksən. Ya Allah olmalısan, ya da ölməlisən! Başqa yol yoxdur!
Mütləqin səsi zəhmli, hökmlü və sərt idi!
(Asif Ata. “Mütləqə İnam” Bitiyi, “Mütləqlə görüş bölümü).
Bu, Asif Atanın Allahının (Mütləqin) insanla obrazlı qonuşmasıdır. Burada Allah insandan Allah olmaq, yəni öz Anlamına qovuşmaq tələb edir. Semit baxışlarında isə, dediyimiz kimi, Allah insandan qurbanlar tələb edir, insanı hədələyir, ləyaqətini aşağılayır. Örnək: “Rəbb Musaya dedi: düş xalqa tapşır ki, məbada Rəbbi görmək üçün onun tərəfində olan sərhədi keçsin, yoxsa çoxları məhv olar”.
(Əhdi-Ətiq, Kitab şirkəti, 2004. Səh.118).
“Çünki Mən, sənin Allahın Rəbb, qısqanc Allaham. Mənə nifrət edən ataların cəzasını üç-dörd nəslə qədər övladlarına çəkdirərəm”.
(həmin kitab. Səh.119).
“- Həqiqətən, cəhənnəm (mələklərin hazır durub kafirləri gözlədiyi) pusqudur!
– O, azğınların məskənidir.
– Onlar orada daha sonsuz müddət qalacaqlar.
– Onlar orada nə bir sərinlik görəcək, nə də içməyə bir şey tapacaqlar;
– Qaynar sudan və irindən başqa!”
(“Quran”, “Azərnəşr”, 1992. Səh.612).
Biz Bibliyadakı, Qurandakı daha çirkin faktları sadalamaq istəmirik. İnsana yanaşma təkcə faktların tək-təkində kobud deyil, bütövlükdə kitabların əsas prinsipləri insana qarşı yönəlibdir. Dünyaya, Doğaya münasibət də belədir. Asif Atada isə, Doğada Mütləq var, Məna var. Doğa yenilənmələri ilə Mənalıdır. İnsan Məna kimidir, yəni Mütləqə təndir. Ancaq Doğa mənalıdır, Məna kimi deyil, yəni Mütləqin Təzahürüdür, ona tən deyil.
Dinin cəhalətinə uyan, sosial sorunlarla yaşayan, siyasi, inzibati zor qarşısında əzilən, əyilən insan özündə Mütləqi görə bilmir. İnsanı Allah saymaq ona görə ağıllarına sığmır ki, Allahı dünyanın yaradıcısı kimi götürürlər. Düşünürlər, insan bu boyda dünyanı necə yarada bilər?! Nə qədər ki, insan dünyanın yoxdan, bir baxışla yaradıldığına inanacaq, heç vaxt kamilləşməyəcək. Kamillik – Dünyanın əzəli, əbədi, kamil, sonsuz olduğunu dərk eləməkdən başlayır. Əslində kamillik Asif Atadan başlayır, yəni Mütləqilik ölçüsü ilə yaşamaqdan.
Bir haşiyə çıxaq: Bəzən Asif Ataya sayğı duyan ayrı-ayrı adamlar onun dediklərini mücərrəd sayırlar. Çünkü belə adamlar sözdə dinin etkisindən uzaq olduqlarını düşünsələr də, əslində düşüncə, idrak baxımından dinin etkisində olduqlarını anlamırlar. “Asif Atanın dediyi ölçü ilə xalq yaşaya bilməz, bu tək-tək adamların işidir” deyə dayazlıqda dururlar. Təbii, insanlığın fəlsəfəsini toplum kütləvi şəkildə bilməyəcək, ancaq insanlığın tələblərini hamı yaşaya bilər. Yəni çoxluq vicdanlı ola bilər, ədalətli yaşayar, başqalarına zor işlətməz, başqalarının haqqını ayaqlamaz, böyüyün, kiçiyin yerini bilər. Bu gün bunlar pozulub. Topluma bu gündən baxmaq – dinin, siyasətin yaratdığı anarxiyadan baxmaqdır. Hamı xörək bişirə bilmir, ancaq hamı bir aşpazın bişirdiyi xörəkdən yeyir. Bu sadə bir məntiqi dərk eləməmək idraki naşılıqdır. Mübarizə aparmayan, başqasının mübarizəsinin sonuc verəcəyinə inanmaz. Asif Ata deyir, bu çağacan filan məsələlər olmayıb, bundan sonra olmalıdır. Niyə olmalıdır? – Çünkü verdiyi ölçünün insanı öz mahiyyətinə yüksəldəcəyinə inanır. Ancaq “bu çağacan olmayıb, bundan sonra da olmayacaq” deyənlər insanlığın həqiqətini anlaya bilməyənlərdir. Anlamayan inana bilməz. Buna doğal yanaşmaq gərəkir. Hamının, həqiqəti bir anda anlayacağına Asif Ata da qərar vermir. Yeni ideya etkisinin oturuşması aşamalarla başa gəlir. Ölçü yenilənib, yeni ölçü ilə düşünmək, yaşamaq gərəkir. Köhnə ölçü ilə ruhaniyyat yaranmadı. Başqa sözlə, Allahçılıqda İnsançılıq gücsüzləşdi. Köhnə peyğəmbərlər öncə Allahı bəşəri düşündülər, sonra öz millətinin böyüyünə, hamisinə çevirdilər. Allah bəşəri olmaqdan uzaqlaşdırıldıqca, din qurucuları təkcə şüurları deyil, getdikləri ölkələrin torpaqlarını da zəbt elədilər. Başqa sözlə, öncə din imperiyası yaradırlar, dalınca da, bunu dövlət imperiyasına çevirirlər. Dövlət imperiyasına qulluq edən din bəşəri humanizmi bərqərar edə bilməz.
Din şüurları işğal elədiyinə görə imperiyaçılığı, ya da dövlət imperiyasına qulluq eləməsi, sadə insanlara, üzdə görünmür. Din siyasətə çevrilir. Siyasət işğal edir, talayır, üzdə isə dinin müqəddəsliyini qorumaqdan danışır. Din də Allahın müqəddəsliyindən danışır. Ancaq Allahın heç bir xarakteri müqəddəs deyil. Allah keyfiyyətcə yaxşı araşdırılsa, ən pis hökmdara bənzədiyi üzə çıxar.
Tövratda Allah yalnız İsrail oğullarına xasdır. Müqəddəs sayılan kitab, başqa xalqların adını yalnız işğal olunacaqları halda çəkir. Allah İsrail oğullarına başqa xalqları daim məhv etmək göstərişi verir. İsrailin Allahı da, peyğəmbəri də işğalçıdır, amansızdır, qaniçəndir. Rəbb İnsanlığın Allahı olsaydı, ayrı-seçkilik eləməzdi.
Yəhudilər Rəbblərini başqa xalqlara verməyiblər. Ona görə yox ki, sayğı duyublar. Sadəcə istəməyiblər ki, Rəbbin xarakterinə başqa xalqlardan da keyfiyyətlər girsin. Girərsə, getdikcə yəhudilərin xarakterləri dəyişilər, dünyanı qatıb-qarışdırmaqla öz varlıqlarını sürdürə bilməzlər. Yəhudi öz xarakterini Rəbbinə verib. Rəbb həmin xarakteri qoruyur, zaman-zaman (ibadətlə) yeni yəhudi soylarına qaytarır.
Tanrıçılıq da türkdən başqa heç bir xalqda olmayıb (sadəcə bəhrələniblər, özlərininkini yaradanda Tanrıçılıqdan gələn atributları təhrif ediblər). Türk Tanrısını başqa xalqlara qəbul elətdirmək üçün zor işlətməyib. Türk Tanrısına sayğı duyub. Eyni halda, Tanrıçılığı qəbul etmək istəyənlər gərək türk xarakteri kimi mətin, birüzlü, biryönlü olsunlar. Bu da zorla alınmaz. Ancaq ərəb öz Allahına sayğı duymayıb, onu zorla başqa xalqlara sırıyıb. Başqa sözlə, xalqları özü kimi xaraktersiz, kefcil eləməyə zorlayıb. Türkün iradəsi zorlandıqca xarakteri dəyişdi. Bu gün türk Tanrısına bənzəmir, ya da az bənzəyir, daha çox ərəbin Allahına bənzəyir – dağınıq, xaraktersiz.
Hörmüzd Tanrıçılıqdan gəlirdi, hər şeydən arı idi. Ancaq İslamda Allahın iki üzü var – həm qutsallıqlar, gözəllikər, həm də acıqlı, eybəcər, fəlakətli. Allahın iki məkanı – cənnət, cəhənnəm, onun iki üzlülüyünün ifadəsidir. (Məna-Gerçəklik məsələsi deyil). Allah sabit deyil, daim dəyişkəndir. İnsanı gah şirnikdirir (cənnətlə), gah da qan-irin içirtməklə hədələyir (cəhənnəmdə). İblis tərbiyəsi alanlar cəhənnəmdə odlanırlar. Bu baxışda Allah bir sayılsa da, İblisin də bağımsızlığı var. Həm İblisin bağımsızlığı, həm də “Bir Olan Allah”da cənnət, cəhənnəm dualizmin, pis şəklə düşmüş, qalığıdır.
Burada biz Tanrıçılığın üstünlüklərindən danışsaq da, yönümüz Mütləqə İnamadır. Tanrıçılıq Allahçılığa yeniləndən sonra dirçəlməyib, bundan sonra da dirçəlməsi alınmayacaq. Min il dünyanı hərəkətə gətirmək üçün bir çox yeniliklər gərəkir. Sıradan çıxarılmışa yenilik gətirmək özünü doğrultmur. Biz Mütləqə İnam baxışının qəbul olunmasını doğru sayırıq. Tanrıçılığın üstün keyfiyyətləri Mütləqə İnamda öz əksini tapır.
Bu gün Tanrıçılığı təbliğ edənlər var. Ancaq onların ərəbçiliyə dirənişi o çağkı Tanrıçıların (yenilmişlərin) dirənişindən çox gücsüzdür. Çünkü Tanrıçılıq – o çağdakıların yaşamında vardı, indikilərin biliyində, dilində. Ancaq Ocaqçılıq daha böyük, əsaslı, üstün ideya olmaqla yaşamımızda var. Ona görə həyata keçirilməsi mücərrəd deyil, yetərincə konkretdir. Başqa bir yöndən, Asif Ata bütün bəşəriyyətə gərək olan Allah ideyasını (Mütləq olanı) ortaya gətirir. Bu İnamda hər xalq öz xarakterini, böyük anlamda kimliyini qoruyub gələcək soylarına ötürmək imkanı əldə edir.
Burada gərəkən bir açıqlama verək: Fərqli dillər, fərqli mədəniyyətlər, fərqli dəyərlər olduğu halda, bir İnam mümkündürmü? – Bizə görə bir İnam, bütün xalqlarda, bir ruhaniyyatın olması anlamına gəlmir. Çünkü ruhaniyyatın bəşəri prinsipləri ilə yanaşı milli prinsipləri də var. Məsələn, ədalət, sosial bərabərlik, toplumun insani qanunlarla təşkil olunması – ruhaniyyatın bəşəri çalarları sayıla bilər. Hər xalqın özünəxas gələnəkləri – toy, vay, bayram, məişət özəllikləri, şəxsiyyətləri, Tanrıya verdikləri milli keyfiyyətlər – ruhaniyyatın milli xəttidir. Hətta ədəbiyyatda, poeziyada belə, millilik, bəşərilik sınırları mövcuddur. İnamda Allah, başqa sözlə, Mütləq bir xalqı o birinin ayağına vermir. Daha doğrusu, xalqlararası ədavəti aradan qaldırır. Çünkü münasibətlər hərbə, iqtisadiyyata, siyasətə deyil, İnsanlığın prinsiplərinə söykənir. Bununla belə, İnsanlığa qarşı yönəlmiş siyasəti sarsıtmaq üçün, düşünürük, bütün bəşəriyyətə bir İnam gərəkdir. İnam çox olanda mənafelər ortaya çıxır, başqa sözlə, mənafelər də çox olur. Mənafelər toqquşmalar yaradır. Bütün millətlərin birliyi, doğmalığı – faydaçılığı Xeyirlə əvəz eləməkdən keçir. Ruhaniyyat bir İnama dayansa, pozucu mənafeləri aradan qaldırar.
Din siyasətlə döyüşə bilmədi, çünkü öz içindəki yalanlar ona əngəl oldu. Din insanlığı qoruya bilmədi, dinin özünü qorumağa çalışdılar. Ancaq yalanı doğuran bir Baxış yalanla qorunub var ola bilməz. Çağımızda dinlərin döyüşü deyə bir şey uydururlar. Bunu da ən çox Göyel sayılan Xristianlıqla İslama özgün edirlər. Əslində isə Xristianlıqla İslamın döyüşü yoxdur. Döyüşüb nə edəcəklər?! – Bütün müsəlmanları xristiana döndərmək adında hədəf yoxdur axı. Sadəcə elə görüntü yarada bilərlər. Xristian sayılan Avropa ölkələri müsəlmanları xristianlaşdırarlarsa, o zaman onların doğal sərvətlərini asanlıqla sömürə bilməzlər. Onlara cahil müsəlman gərəkdir, öz içlərində döyüşdürsünlər, qıraqdan onlara (guya) qayğıkeşlik edib öz “böyüklüklərini” yeritsinlər. Döyüşüb Xristianlıq qələbə çalsa, Avropadakı hüquqçuluq, açıq-saçıqlıq, müsəlmanlarla öz aralarında, bərabərlik yarada bilər. Bunun olmaması üçün müsəlman elə müsəlman qalmalıdır.
Bu gün də türk dünyasını, ərəb dünyasını özləri ilə bərabər səviyyəyə buraxmırlar. Dinlərarası dialoq-filan buna qulluq edir.
İslamı heç kim yer üzündən silmək istəmir. Çünkü dünyanı yönətən siyasi güclər bilir ki, İslam çöksə, millətləşmə prosesi başlayacaq, köklü xalqlar dirçələcək…
Son söz yerinə
Dünya ona görə dağılır ki, Tanrısal məsələləri oyuna çevirdilər. Din öz Tanrı Anlamını oyuna gətirdi. Siyasət də dini terror ortamına çevirdi. Asif Ata bunları dərindən gördü. Ona görə dedi: “Zəmanə İnamını İnamsızlıq saydım, İnam yaratdım!”.
Biz Azərbaycanda başlayan peyğəmbərlik olayı yaradırıq – İnsanlaşma, Millətləşmə (bizdə türkləşmə), Bəşərləşmə (Qloballaşma yox) gedişi yaradan Dünyabaxış!
Bir sıra hallarda Avropanın, ərəblərin, başqalarının adını qınaqla vurğulamağımız türk ayrılığı yaratmaq, türkü başqalarına qarşı qoymaq üçün deyil. Asif Ata bəşəriyyəti oyunlardan qurtarmaq üçün ruhsal savaşa başlayıb. Onun bütün düşüncələri insandan başlayır, insana üz tutur, insanda başa çatır. Ataya görə Allaha inanmaq İnsana inanmağı rədd etməməlidir. Allahı içində, yəni İnsanda görə bilməyənin Allaha inamına inanmaq doğru deyil. Allah insanda ifadə olunur, dərk olunur, yaşayır. İnsanı Allahın köləsi saymaq Allahı öldürməkdir. Çünkü yalnız Ağa özünə kölə istəyir. Allahı ağalaşdırma – onun qutsallığını rədd etməkdir…
Beləliklə, biz bu yazı ilə, Göyel dinlərin kitablarında Allaha, İnsana, Doğaya yanaşmanın bəzi çalarlarına aydınlıq gətirməyə çalışdıq. Özəllikcə Bibliyanın dediklərinə daha çox toxunduq. Bəşər övladı ayrı-ayrı çağlarda keçmişə ayıq baxmağa çalışır, ancaq gələcəyə uğurlu söz deyə bilmir. Hər kəs qüsuru görür, qınayır, ələşdirir, ancaq qüsursuzluğu görə, deyə bilmir. Bu çox prinsipial məsələdir. Nədən bilmir? – Çünkü üzdə görünəni görür, dərindəki səbəbi görmür. Dərindəki səbəb bilinməyəndə isə, gələcək üçün doğru olanı da demək mümkün olmur. Bu açıdan baxsaq, peyğəmbərliyin, filosofluğun böyük önəm daşıdığını daha yaxşı anlamaq mümkündür. Bizim yanaşmalarımız ona görə fərqlidir. Çünkü biz sadəcə qınayıb, ələşdirib keçmirik, yol deyirik. Çünkü İnam yaradıcısının, filosofunun sözünə, işinə arxalanırıq.
Biz, bəşəriyyətin keçdiyi yollarda yüksək tapıntılardan bəhrələnirik, yanlışları rədd edirik. Yüksək tapıntılardan bəhrələnəndə belə, onları təkrar eləmirik. Davam da eləmirik. Çünkü bu tapıntılar yanlışılarla çulğaşmış durumdadır. Məsələn, biz peyğəmbərlərin uğurlu işlərini qiymətləndiririk, ancaq zərərlərinə qarşı barışmaz oluruq. Belə olmasa insanı qurtarmaq baş tutmaz. Şərlə Xeyiri bir-birinə qarışdıran düşüncələrdən bəşər övladının şüuru arınmasa, insanın özünüdərk məsələsi yeriməz. Ədalətdən, həqiqətdən danışmaq dəyərini itirər. Ədalət, həqiqət insanın özünü dərk etməsindən sonra yaşamağa başlayır. Bu prosesi həyata keçirən, yaşadan, qoruyan Tanrısal sistemdir. Tanrısal sistemi düzgün qurmaq gərəkdir. Biz də hesab edirik, bu sistemi Asif Ata özündə düzgün qurub. Əgər siz də, sayğılı oxucular, Asif Atanı dərindən öyrənsəniz, bizim dediklərimizi təsdiq edərsiniz. Biz sizi, öyrənib təsdiq eləməyə – İnsanlaşmağa, Millətləşməyə, Bəşərləşməyə çağırırıq!
Yükümüzdən Böyük Fərəhimiz yoxdur!
Atamız Var olsun!
Günəş-İşıq Ayları, 39-cu il.
Atakənd, Saray-Soylu.
