İnamlı Atalı: Soylu qardaşım sual vermişdi ki, Ata müstəqildirmi? – İnsan iki cür şər tanıyır: Daxili şər, ictimai şər. Bunların hər ikisindən azad olan insan azaddır. Bir də var azadlığın əksi. Bu da əsarətdir, asılılıqdır. Daxili şər deyəndə paxıllıq, şöhrətpərəstlik və başqaları bura aiddir. İctimai şər deyəndə, dövlətin təbliğat aparatı nədir, – televiziya, qəzetlər, yubiley tədbirləridir. Bunlar ictimai şərdən gələnlərdir, bunların hamısından qurtulmaq gərəkdir. Bunun üçün insan gərək öz ruhani mənasına yetə bilə. Bunun üçün gərək cismani varlığının tələblərini son həddə qədər yenə bilə. Onda bu insan azad ola bilər. Mən deyirəm, insanın bir fərdi hissiyatı var, bir də milli həyatı var. İctimai demirəm, milli. Millət kimi bu insan özünü tanımasa insan yenə yarımçıq olur. Millət kimi də gərək öz kimliyini ortaya qoya bilə. Buna görə millətdən asılılığı var. Ona görə də mən düşünürəm, Atadan asılı olduğumuz dərəcədə azadıq. Bu sözü necə başa düşmək olar? – Ata bizim üçün ruhani örnək, mayakdır. Atanın həyatı bizim üçün yoldur. Biz düşünürük ki, Ata bizim üçün ruhanidir. Atadan, əlbəttə, mən asılıyam. Öz ruhani tələbatımdan asılıyam. O asılılıq isə insan üçün elə aclıq deməkdir.
Soylu Atalı: Mən sizin dediklərinizi danmıram. Sualı verirəm ki, incəliyinə varasınız. Sualı verirəm ki, xatırladım. Sualı verirəm ki, düşündürüm. Bəzən ən ibtidai şeyləri, bizə elə gəlir, bilirik. Sadəcə olaraq biz onları təcrübədə bilirik, qayıdıb onların haqqında düşünmürük. Ancaq qayıdıb bir şeyi yenidən düşünəndə görürsən onu əsaslandıra bilmirsən.
İnamlı Atalı: Doğrudur, daxildən adam onu duyur. Ancaq onu sözə çevirmək çətin olur. Yəqin o da potensiyadan asılıdır.
Soylu Atalı: Biri var cismi varlıq, biri də var qeyri-cismi varlıq. Bizim mənəvi keyfiyyətlərimiz qeyri-cismi varlıqdır. Bioloji keyfiyyətlərimiz isə cismi varlıqdır, yəni görünən, bilinən. Görünən şey haqqında danışmaq asandır, onu təsvir edirsən. Görünməyəni isə izah eləmək, təsvir eləmək çətindir. Niyə çətindir? – Biz görünməyənləri ya kortəbii yaşayırıq, ya da yaşamırıq. Məsələn, deyək ki, el-oba sevərlik məsələsi. Biz bunu ya kortəbii yaşayırıq, heç fərqinə varmırıq ki, sevirik, ya sevmirik, ya da yaşamırıq. Öz aləmimizdə öz ev-eşiyimizə, öz ailəmizə, öz qazancımıza bağlıyıq. Bu görünmür. (Sevgi deyilən bir şey qeyri -cismi varlıqdır). Bir də yüksək dəyərlər, yüksək keyfiyyətlər, 99% adam bunları yaşamır. Sadəcə onun haqqında təsəvvürü, (informasiyası) bilgisi var. Məsələn, insansevərlik. Buna adi bir söz kimi baxırlar, ancaq bu böyük məsələdir. İnsan insansevərliklə bağlı düşünmür. Biz də düşünmürük. Addımbaşı hər şeyi oturub düşünmək olmur. Doğal (Təbii) yaşantıdır, belə şeyləri heç ağlından keçirmirsən. Kimlər ağlından keçirir, o kəslər ki, böyük dühalardır. Onlar rahatsızdırlar dünyadan, gedişdən-filan. Dünyanı anlayırlar, anlamağa çalışırlar, rahatsız olurlar ki, insanlar heç fərqinə varmır, necə gəldi yaşayır. O düşüncə adamları ona görə düşünüb ortaya ideya qoyurlar ki, bizi ora çağırsınlar. Yavaş-yavaş altşüur məsələsinin üzərinə gəlirəm. Yəni çağırırlar ki, yüksək dəyərləri düşünmək, yaşamaq gərəkdir. Dəyərləri ömürdə yaşamayanda insanların münasibəti zədə götürür, dünyanın gedişi əyilir. Bizi əyriliyi düzəltməyə çağırırlar. Niyə çağırırlar, necə çağırırlar?! Toplum bütövlükdə altşüurun tələbində yaşayır, şüurlu həyata keçid eləmir. Ortaya çıxıb ideya verənlər bizi altşüurdan şüurlu yaşamağa çağırırlar. Altşüur nədir?! – Biz doğuluruq. Doğuluşdan bizə ayrı-ayrı bilgilər, informasiyalar genetik olaraq, irsi olaraq ötürülür. Bir də gör-götür düzeyində (səviyyəsində) özümüz həyatda formalaşırıq. Yəni böyüdükcə yavaş-yavaş gözümüz nələrisə görür, nələrisə əzbərləyir. Qulağımız nələrisə eşidir, nələrisə əzbərləyir. Ya da belə deyək, bəlli anlamda (müəyyən mənada) ilk yapı olanaqlarımız (əqli imkanlarımız) oyanır, çevrədə çox şeyləri ilgimizlə (marağımızla) öyrənməyə başlayırıq. Bütövlükdə bizim cismimiz, bədənimiz hər şeyi əzbərləməyə başlayır. Biz toplumu izləyirik, görürük o necə yaşayır. Məsələn, toplum hansısa bir məqamda bir gələnək (ənənə) yaradır. Deyək ki, birinin bir yaxını ölür. Durub bir süfrə açır. (Bu ya buna bənzər çox faktlar demək olar. Hamısı toplumda yaranan gələnəklərdir). Ondan sonra bir başqası da o addımı atır, bu davranış getdikcə hamının vahid gələnəyinə çevrilir. Hamı bunu əzbərləyir, yeni soylara ötürülür. Onlar da bu gələnəyi sorğulamırlar, düşünürlər ki, belə olmalıdır. Çünkü onların gözləri, yaddaşları, qulaqları bunları bilir, bunları əzbərləyir. Sonra təsadüfən toplumun oturuşmuş bu ortamını, hansısa bəsitliyi ötən, aşan, qəbul etməyən bir adam ortaya çıxır, deyir, bunlar nəyə gərəkdir axı, bunlar anlamsız şeylərdir. Öncə hamı ona etiraz edir, çünkü onların ağlı, gözü, qulağı oturuşmuş gələnəyi əzbərləyib, bunları doğru sayır, həqiqət bilir. Ortaya bir yenilikçi çıxanda birdən-birə hamı çaş-baş qalır, etiraz edirlər, köhnə gələnəyi savunurlar. Demək, biz toplum olaraq, bədənimizin əzbərlədiyi şeylərlə başlayırıq davranmağa. Bu, həyata şüurlu yanaşma deyil, bunlar hamısı təcrübədən gəlir. Atanın dediyi “təcrübi idrak” budur. Biz təcrübədən gələnləri ötüb normal bir düşüncəyə varmırıq. Sual vermirik bu niyə belədir, nəyə gərəkdir, yaxşıdırmı, pisdirmi. Hamı sualdan qaçır, hamı asan, hazır bir şeyləri götürüb yaşayır. Hər kəs beləcə bəsit bir ömür yaşayır. Bu bəsit ömür əzbərlədiklərimizlə yığılıb yaddaş fonduna. Həmin yaddaş fondu alt şüurdur. Alt şüurda toplananların əsasında, təcrübə əsasında, vərdiş əsasında yaşayırıq. Üst şüura keçmirik. Üst şüur – sual vermək tələb edir, düşünmək, Olmaq tələb edir. Sən göründüyün deyilsən, ondan artıqsan.
İnsan üst şüura keçmir. Üst şüura keçmək alt şüurun bir çox tələblərindən qopmaq tələb edir. Niyə bütün tələblərindən yox, bir çox tələblərindən deyirik?! – Biz alt şüuru, onun tələblərini mütləq ortadan qaldıra bilmirik, bilmərik. Ancaq bütövlükdə onun etkisi ilə də yaşaya bilmirik. Yaşayanda üst şüur (ya da sadəcə şüur deyək) sferasına keçə bilmirik, gələnəksəl davranırıq (köhnə gələnəklərə bağlı yaşayırıq), beləcə ölüb gedirik. Yenə aydınlaşmır, dünya niyə belədir, insan niyə var, biz kimik. Bu suala cavab tapmadan, araşdırmadan ölüb gedirik. İdeya yaradıcıları bizi şüurlu yaşamağa çağırırlar, onların özləri şüurlu yaşamağa yetənlərdir. Bizi də həyata şüurlu baxmağa, həyatda şüurla yaşamağa, kortəbii altşüurun etkisi altında yaşamamağa çağırırlar. Biz alt şüurun nəliyini, necəliyini, üstşüurun nəliyini anlaya bilmirik, alt şüurdan qopmağı bir fəlakət kimi görürük. Sanki öz doğal yolumuzdan, reysin üstündən çıxırıq. Ona görə də möhkəm yapışırıq köhnəlikdən. Bizə asandı bu. Çünkü hər şey hazır yaradılıb, qoyulub ortaya. Biri də var özün zəhmət çəkəsən, özün yaradasan. Bu idraki zəhmət tələb edir, Anlama yetmək, anlamlı yaşamaq tələb edir.
İndi altşüurda olan məsələlər nədir, ona aydınlıq gətirməyə çalışaq. Biz dedik axı, altşüurdan mütləq ayrılmaq mümkün deyil, gərək də deyil. Məsələn, biz meşəyə gedirik. Bizdə altşüur var, yaddaş var. Birdən qarşımıza bir canavar çıxır. Altşüurda özünüqoruma bilgisi var, o işə düşür. Biz ehtiyatlı davranırıq, ölçü götürürük ki, bu vəhşi heyvandır. Eləcə də, deyək ki, meşədə bir bitki görürsən, bunu yeyim-yeməyim deyə düşünürsən. Yenə altşüur, təcrübə işə düşür. Doğal instinktlər var. Ya da dünyaya evlad gətirirsən, onu böyütmək, evləndirmək, ev tikmək gərəkdir, bütün bunlar hamısı altşüurda hazır bilgilərdir, gərəkəndə oyanır, işə düşür. İnsan altşüurun yardımı ilə bu işləri yerinə yetirir. Bir də dediyimiz kimi, bütünlüklə biz altşüurun etkisində yaşayırıq, yalnız özümüzü düşünürüksə toplumsal nizam pozulur. Özünüqoruma instinkti Şüura tabe olmalıdır. İnsan özünün bioloji kimliyini, bioloji mövcudluğunu düşünmə düzeyindən yüksəyə qalxmırsa başqalarını gözə almır. Böyük anlamda haqq-ədalət onun varlığında özünü göstərmir. Hər kəs özünü düşünməli olur. Bundan sonra pis bir döyüş başlayır, həyat uğrunda çəkişmələr baş alıb gedir, hər şey mənim olmalıdır deyə acımasız davranışlar ölçüyə çevrilir. Çünkü altşüurda bunların hamısı var. Biologiyanın tələbləri var, onlar insanda özünə yararlıq formalaşdırır. Tamah, paxıllıq, qısqanclıq, mənəmlik kimi duyğular insanın ömrünə hakim olur. Dəhşətli bir rəqabət yaranır. İnsan özündən bacarıqlıya gizli şəkildə düşmən kimi baxır. Beləliklə, İnsan heyvanat səviyyəsinə enib orda yaşamalı olur. Dünyanın gözəlliyi, mənası, anlamı bilinmir, dərk olunmur, yaşanmır, yaşamır. Bunu anlayanlar insanları heyvandan yüksəyə qalxmağa, insani mahiyyətinə uyğun yaşamağa çağırırlar. Yüksək ideallarla yaşamaq şüurlu mühitə keçməkdir artıq. Harda altşüurun tələbi gərəkdirsə onu dışlamadan (özünü fəlakətlərdən qorumaq, doğduğuna gün ağlamaq sorumluluğu kimi məsələlər) Şüurlu ortama keçmək gərəkdir. Ancaq dediyimiz kimi, təcrübədə olan bilgilər insani mahiyyətimizə uyğun yaşamaq meylimizə əngəl olmadığı dərəcədə gərəklidir. Sənin evin olmalıdır, onu danmıram, ancaq sən insan olduğunu dərk eləməlisən ki, başqalarının haqqını gözardı eləməyəsən.
Məsələn, Günev kitab oxuyur, bu kitabda “ölümünü sev” deyə önəri var. Bunu təkcə elmi cəhətdən demirlər. Bizə qədər də qədim düşüncə insanları da deyiblər, ölümü sevmək gərəkdir, ölümə doğma olmaq gərəkdir. Nə deməkdir ölümü sevmək?! Ölümü niyə sevim ki?! – Bunun ideya yönünü (tərəfini) də, elmi yönünü də deməyə çalışaq. Biz əgər ölüm deyə bir şeyin nə olduğunu bilsək, əgər bilsək ölüm, biçimcə, gec ya tez bizim olmayacağımız bir şeydir, bunu dərk eləsək, burada ölümdən qorxmaq üçün heç bir səbəb qalmır. Hardasa, nə vaxtsa olmayacağımızı dərk edib ömrümüzü yaxşı işlərə həsr eləyə bilərik. Burada söhbət indiki bədən biçimimizlə olmayacağımızdan gedir. Bunu dərk eləmədiyimiz, ömrümüzü mahiyyətimizə – İnsanlığa uyğun yaşamadığımız üçün içdə bir qorxu yaranır ki, öləcəm, yox olacam. Axı niyə ölüm, ölmək istəmirəm. Söz yox, heç kim erkən ölmək istəməz, yaşamaq gözəldir. Ancaq bədənin tükənmə çağı var. Sən ölməlisən, bədən olaraq əbədi duran deyilsən. Dediyimiz kimi, bunu dərk eləməyəndə qorxu yaranır. Bu qorxu adamı yönətir (idarə edir). Ona görə də adam ancaq bioloji davranır, bioloji çalışır, bioloji qamarlayır. Yəni qorxunun altında davranır, yaşayır, çalışır (fəaliyyət göstərir). Qorxudan çıxmaq gərəkdir, düşünməlisən, mən bir insanam, gözəl işlər görürəm. Mənim gözəl işlərim həyata gərəkdir, İnsanlığa gərəkdir, qurucudur. Mən gözəlliyimlə gələcəyə ötürülürəm, Mənada qalıram. Bunu anlayandan sonra insan bilir ki, ölüm deyə bir şey Mənanın yenilənməsidir. Biçim getməsə o biri biçim yaranmır. Hər bir biçim bir yerə kimidir, hardasa dayanacaq. Məna isə daim yenilənir. Bunu adam dərk edəndən sonra qorxu hissindən ayrılır. Ölümdən qorxmur. Bax, ölümdən qorxmursansa onda içində bütün proseslər başlayır. Xudbinlikdən, ağalıqdan, ədalətsizlikdən, tamahkarlıqdan… yavaş-yavaş uzaqlaşırsan. Onların etkisindən çıxırsan. Azadlıq odur. Birinci növbədə ölümü dərk etmək. Ölümün mənası həyatdır. Həyat nədir? – Həyat mənim bir yerə qədər olumumdur. Bu bir yerə qədər mən gəldiyim Mənanı ifadə eləməliyəm, yaşamalıyam, yaşatmalıyam. Bunu anlayırsan, bu gözəllikdən zövq alırsan. Həyat budur. Bir yerdən sonra başlayır ölüm. Mən yenidən Mənaya qayıdıram. Bütün gözəl, yaxşı nə varsa Mənada qalır, xalqda qalır. Bunu Ata deyir. Ölümdən sonra Mənada qalıram, nə vaxtsa yenidən təbiətlə birgə oyanıram… Bax, bu həqiqətləri insan dərk elədikcə içindəki bəsitlikdən, balacalıqdan qurtarmağa çalışır. Azadlıq odur. İçindəki canavardan, tülküdən, ilandan, xudbinlikdən, xudpəsəndlikdən, başqa şeylərdən qurtarmaq, azad olmaq. Başqasına münasibəti bəlirləmək, ona rəqib kimi baxmamaq, onun əlindən nəyisə almamaq, onu özünün basqısı altına almamaq, onu aşağılamamaq (təhqir eləməmək). O heyvana bərabər olanda belə, onu aşağılamamaq. Birinci məsələ budur – Azadlıq (içindəki geriliklərdən qurtarmaq).
Bir də bunun elmi yönü var (ölümünü sev). Bədən ölümlüdür. Bu ölümlü bədəni qorumaq gərəkdir ki, Mənanı yaşayasan. Bunu qorumaq üçün bədəni bədənin istəklərinə, bioloji istəklərə tabe eləmə. Onun nə gəldi, necə gəldi, istədiklərini eləmə. Bədən mövcud olmaq istəyir, bədənin Mənanı ifadə eləmək kimi qayğısı yoxdur. Ancaq mövcud olmaq istəyir. Zərərli şeyləri, zərərli qidaları ona vermə. Mənanı ifadə eləməkdən ayırıb onu öldürmə. Bədən onsuz da ölümlüdür. Bu ölümlünü qoru. Atanın fəlsəfəsi onu deyir.
İnamlı Atalı: Uşaq dünyaya gəlir, gərək ordan etibarən səhvə yol verilməyə. O uşağın təhtəlşüurunda xislətdən gələn var, nəsildən gələn var. Üstəlik də həyatda gördükləri var. Beyinə çökür. Ata səhvdi düzdü, dəxli yoxdur. Ata-ana uşaq üçün mayakdır. Lap qonşu ilə savaşan valideyn günahkar olsa da, uşaq onu ayırd eləmir. Uşaq ata-anasını tutar. Ayırd eləmək üçün 20-25 yaşa gəlməlidir. Onun öz düşüncəsi olsa ayırd edər. Gəldi altşüur səviyyəsində formalaşdı. Sonra onu yenmək çox çətindir. Onun üçün gərək ideya, düşüncə adamı olasan.
Soylu Atalı: Elə deyil, hamı düşüncə adamı ola bilməz, idealla da yaşaya bilməz.
İnamlı Atalı: Ona görə cəmiyyətin doxsan faizi elə gedir heyvan kimi yaşayır.
Soylu Atalı: Elə yaşayır, doğrudur. Elə ona görə də dühalar ortaya çıxır. Sən deyirsən anadan standart uşaqlar doğulsun?! O doğulduğu ev də, sənin dediyin kimi, idealla yaşamır axı. Mən Soylu olaraq, idealla yaşayan adamam, ancaq mən necə qarantiya verim ki, mənim evimdə standart uşaq böyüyəcək. Mən idealla yaşasam da, mənim oğlum idealla yaşamır, idealla böyümür. Məsələ orasındadır ki, burada hər şey bizim arzularımıza uyğun deyil. Fərdin özü öz həyatını başlamalıdır yenidən. Ata ona görə vurğulayır “yenidəndoğulma” ideyasını. Yenidən doğulmalıdır. Yoxsa biz hər şeyi standart gözləyə bilmərik. Evimizdə nə yaranıb, necə yaranıb, nə olubsa, bunları doğal (təbii) qarşılamaq gərəkdir. Bundan sonra nə olacaqsa, biz çalışırıq deyək. Yoxsa biz qarantiya verə bilmərik, biz deyəcik, evimizdəkilərin hamısı elə biz deyən kimi olacaq. Belə standartçılıq alətlərdə, mexanizmlərdə ola bilər, canlı, şüurlu insanda deyil. Biz insana yardım edib anlatmağa çalışırıq, onu saat mexanizmi kimi işləməyə quraşdırmırıq…
Sərt Ayı, 45-ci il.
