Ruh – Mütləqin İnsanda ifadəsidir.
Mütləq kamildir, əbədidir, sonsuzdur.
Bu səbəbdən də ruhanilik – qeyri-kamil dünyada kamil yaşamaqdır.
Sonlu dünyada – sonsuz yaşamaqdır.
Keçici dünyada – əbədi yaşamaqdır.
Əbədi yaşamaq – mənəvi yaşamaqdır.
Mənəvi yaşamaq – cismanilikdən çıxmaqdır.
Cismən insan keçicidir, mənən – əbədidir.
Həyatın mənası cismanidən böyükdür, həyat özünü cismanidən alidə, böyükdə, ülvidə tapır.
Maddiyyata sığan dünya, maddiyyatda qalan dünya, dayanan dünya qeyri-kamil dünyadır!
Həmin dünya ilə kifayətlənməyən, həmin dünyaya pərçimlənməyən, ondan yüksəyə, böyüyüə can atan – kamilliyə can atır! Maddiyyat kamili çağırar, cəlb edər, cəzb edər, fəqət kamil onda qalmaz, dayanmaz, ondan aliyə yüksələr, ondan ülvini yaradar.
Gerçəklik sonludur. Ancaq insan sonsuza, əbədiyə meyillidir.
O, sonsuzluq, əbədilik baxımından yaşayır, artır, kamilləşir, əsilləşir.
Ruhun yönü – gerçəklikdən, maddiyyatdan, bugündən yüksəyədir.
Dünyada gözlə görünənin çoxu keçicidir, qeyri-kamildir, nisbidir.
Ruh – gözlə görünməyəni görür.
Dünyada sözlə ifadə olunanın çoxu keçicidir, sonludur.
Ruh sözlə ifadə olunmayanı ifadə edir.
Keçicini, sonlunu, qeyri-kamili dərk etmək üçün ağıl kifayətdir.
Ancaq əbədini, kamili, sonsuzu dərk etmək üçün ruhani idrak gərəkdir.
Ağıl axtarır, ruh qovuşur; ağıl öyrədir, ruh yaradır; ağıl yeriyir, ruh pərvazlanır; ağıl dinir, ruh çağırır! Ağıl insanı dünyaya bağlayır, ruh Mütləqə qaldırır.
Ruhanilik – nisbi səciyyə daşıyan gerçəklikdə Mütləqin tələbi əsasında yaşamaqdır.
Bu baxımdan, ruhanilik gerçəkliyin görmədiyini görməkdir, duymadığını duymaqdır, demədiyini deməkdir.
Ruhanilik – dünyada olmayanın dünyaya gətirilməsidir, dünyada Mütləq əsasında yenidən yaradılmasıdır.
Gerçəkliyin bacarmadığını ruh bacarır və bununla da o, gerçəkliyi ötüb keçir, onun üzərində yüksəlir.
Ruh həm də həvəs duyğusunu gerçəkliyə gətirir və gerçəkliyə müqəddəs vəcd işığı çiləyir.
Gerçəklik Mütləqə yaxınlaşan, kamilliyə can atan şəxsiyyət yaratmır.
Bunu ruh yaradır, Ruhun tələbi və əməli gerçəkliyə gətirir. Təbiətin övladı olan insanı ruh Mütləqin yaratdığı kamillik səviyyəsinə yüksəldir.
Ədalət imperativini gerçəklik özü yaratmayıb, ruh yaradıb, gerçəkliyə təlqin edib, gerçəklikdən ədaləti təsdiq etməyi tələb edib və bu tələb əsasında onu özündən kənara çıxarıb. Məhəbbət də, qəhrəmanlıq da, ülviyyət də, gerçəklikdən yüksək, gerçəklikdən alidirlər.
Məhəbbət – ruhani münasibət, ruhani qiymət, ruhani idrakdır.
Burada ruh gerçəkliklə barışmır, onun məntiqini rədd edir. Gerçəklik – hörmətlə kifayətlənir, ruh – heyrət tələb edir. Gerçəklik – xidmətlə kifayətlənir, ruh – özündən keçmə tələb edir. Gerçəklik – ünsiyyətlə kifayətlənir, ruh – daxili vəhdət tələb edir. Gerçəklik – ağılla kifayətlənir, ruh ehtizaz tələb edir. Gerçəklik – qəmlə kifayətlənir, ruh fəryad tələb edir.
Qəhrəmanlıqda insan öz gerçək imkanlarından yüksəyə qalxır, onları ötüb keçir.
Gerçəklik – ölümdən çəkinir. Qəhrəmanlıq ölümlə öcəşir. Gerçəklik işğəncədən, bəladan, əzabdan qorxur. Qəhrəmanlıq onları saymır.
Gerçəklik təhlükədən çəkinir, qəhrəman – təhlükənin ağuşuna atılır.
Gerçəklikdə cismani bəslənilir, qəhrəmanlıqda o, unudulur, fəda edilir, qurban verilir.
Gerçəklikdə nisbilik təsdiq olunur, qəhrəmanlıqda – mütləqilik.
Ülviyyət gerçəkliyi kölgədə qoyur, onun nisbiliyini göstərir, onu sarsıdır. Ülviyyət – Mütləq paklıqdır, gerçəklikdə isə olsa-olsa nisbi paklıq mövcud olur. Ülviyyət – Mütləq gözəllikdir, gerçəklikdə isə olsa-olsa nisbi gözəllik mövcud olur. Ülviyyət – Mütləq mənəvi kamillikdir. Gerçəklikdə isə olsa-olsa nisbi kamillik mövcud olur. Ülviyyət – əbədi möhtəşəmlikdir. Gerçəklikdə isə keçici, nisbi möhtəşəmlik mövcud olur. Ülviyyət biçimə sığmayan Mənadır. Gerçəklikdə isə Mənayla biçimin ahəngdar birliyi təsdiq olunur. Ülviyyət ölçüsüzdür, gerçəklikdə isə hər şey ölçülüdür. Bu səbəbdən də ülviyyət İnsanı vəcdə gətirir, sarsıdır, sözə sığmır, gerçəkliyə gərgin və hissiyyatlı bir əzəmət gətirir.
Ruh vasitəsiylə gerçəklik müqəddəsləşir.
Ruh gerçəkliyin mahiyyətini onun özündən daha yaxşı dərk edir.
Müqəddəslik nisbidə Mütləqin görünməsidir.
Nisbinin Mütləq mahiyyəti müqəddəslikdə qiymətləndirilir.
Gerçəklik keçici hadisələr axarı doğurur. Ruh həmin hadisələrin arxasında duran mənanı gerçəkliyə qaytarır.
Müqəddəslik – ruhun gerçəkliyi öz səviyyəsinə qaldırmasıdır.
İnsan dünyaya ruhun gözü ilə baxanda dünya müqəddəsləşir.
Gerçəklik mütləq tanımır.
Ruh Mütləqi tanıyır, çünki Mütləqin ifadəsidir, onu özündə yaşadır, yəni mütləq mənada mövcud olur, dünyanı mütləq tələb əsasında dərk edir və son nəticədə Mütləqlə bir olmağa, ona tam qayıtmağa can atır.
Mütləq mənada mövcud olmaq – gerçəklik qanunları əsasında yox, mütləq qanunlar əsasında – əbədilik, kamillik və sonsuzluq tələbləri əsasında yaşamaq deməkdir.
Özündən artıq, özündən yaxşı, özündən mənalı, özündən saf yaşamaq – cismani səddi adlamaq, özünü yenidən yaratmaq deməkdir. Mütləq mövcudluqda insan gerçəklikdən uca olan yeni həyat tərzi əsasında yaşayır. O, gerçəkliyin nisbi səviyyəsinə enmir, onun cəzbinə aldanmır, bəxşişinə küsənmir, qiymətinə tapınmır, gerçəklikdən üstün həyat sürür, öz ömrünü, aqibətini Mütləqin hökmünə tabe edir.
Mütləq mənada dərketmə yalnız Mütləq olanı həqiqət saymaqdır, Mütləq həqiqəti təsdiq etməkdir, həm də həmin həqiqəti daxilində gəzdirmək, onunla bir olmaq, onu taleyə, hissiyyata, hala çevirmək, onun canlı mövcudluğunu – ahəngini, səsini hifz etmək, onunla mənəvi həmdəm olmaq deməkdir.
Bu həm də vəcd, ehtizaz, vəhy adlanan mütləq idrak vasitələrinə əsaslanan: Mütləqi Mütləqlə dərk etməni, ehtiraslı, möcüzəli, ilhamlı dərk etməni idrakın zirvəsi saymaqdır.
Mütləq idrakda – idrak öz gerçək imkanlarından kənara çıxır, nisbiliyi aradan qaldırır, dərk edənlə dərk olunan arasındakı səddi uçurur, ürəyi zəkayla birləşdirir, Mütləqləşir.
Mütləqi dərk etmək əslində Mütləq əsasında yaşamağa bərabərdir. Çünki Mütləqin tələbi əsasında yaşamadan Mütləqi dərk etmək olmaz. Dərk etmək və mövcud olmaq mütləq tələbdə eyni hadisədir. Yalnız Mütləq kimi mövcud olduqda sən Mütləqə tam qovuşa bilərsən, əsil mövcudluğun nə olduğunu dərk edərsən!
Yalnız mütləq mənada mövcud olanda idrakın Mütləqi görə bilər!
Sən Mütləq kimi yaşayanda idrakın Mütləqi görür.
Mütləqi görərkən idrak əbədi, sonsuz, kamil həqiqəti dərk edir!
Bu həqiqət ruhda bənzərsiz coşğunluq, ehtiras, sarsıntı, vəcd seli yaradır.
Bu təbiidir.
Ruh Mütləqdə özünü, əsil mahiyyətini tapır, özünə çatır və bu onun varlığını müqəddəs heyrət işığına bürüyür!
Ruh nisbini Mütləqə, gerçəkliyi ideala yüksəldir.
Ruh gerçəklik əsasında yeni gerçəklik yaradır.
Həmin gerçəklik Amal biçimində meydana çıxır.
Amal – gerçəklikdən artıqdır, ona sığmayan, onu ötüb keçəndir. O, gerçəkliyin məntiqini qəbul etmir, öz məntiqini təsdiq edir, gerçəkliyi həmin məntiqə uyğun surətdə dəyişdirir, kamilləşdirir.
Gerçəklik özünü bəyənir, Amal – onu yox.
Gerçəklik nisbiliyə, qeyri-kamilliyə bəraət qazandırır. Amal gerçəkliklə barışmır.
Gerçəklik real imkana əsaslanır, Amal real imkan səddini dağıdır.
Gerçəklik adi həyat normasını təsdiq edir, Amal – qeyri-adi, qəhrəmani, ruhani həyat normasını təsdiq edir.
Gerçəklik zaman, məkan məhdudiyyətində təzahür edir. Amal – zamana, məkana sığmır.
Gerçəklikdə xeyir ilə şər, gözəlliklə eybəcərlik yanaşı yaşayırlar.
Amal – Xeyiri Şərdən, gözəlliyi eybəcərlikdən ayırır.
Amal – gerçəkliyi yenidən doğur.
Amalda gerçəklik ölür və dirirlir.
Ruh insanın daxili aləmində Mütləqə canatma adlanan müqəddəs ehtiras yaradır və həmin ehtiras insan həyatının yönünü kökündən dəyişir. Bu səbəbdən də insan bütün canlılardan fərqli olaraq, ömrünün mənasını axtarır və tapır.
Ruh insana deyir ki, sən dünyaya yeməyə-içməyə, nəsil artırmağa və ölməyə gəlməmisən, sənin həyatının bunlardan böyük mənası var.
Sən dünyaya Mütləqə bərabər olmaq, əbədi, kamil, sonsuz olmaq üçün gəlmisən!
Sənin əsil aqibətin – Mütləqləşmək, müqəddəsləşmək, ülviləşməkdir!
Gerçəklik sənin ömrünə məna vermir. Sən özünə məna verənsən, ömrünə məna gətirənsən! Mütləq olmaq üçün, Mütləqə qovuşmaq üçün sən Mütləqin, ruhun tələbiylə yaşamalısan!
İnsanın daxilində səslənən bu ülvi səda onu insan həyatına aparır. Həmin səs onda özünə qarşı yeni tələb yaradır, o, özüylə döyüşməyə, özü üzərində yüksəlməyə başlayır, özünü Mütləqin tələbləri əsasında yenidən yaradır.
Ruh insanların bir-birinə münasibətinə yeni məna gətirir, onu maddi faydalılıq çərçivəsindən kənara çıxarır.
İnsanlar bir-birində ruhani sərvət görməyə başlayırlar, vətən məhəbbəti, xalq qüdsiyyəti peyda olur.
Ruh insanda maddi təminat, maddi mühafizə, dolanma səviyyəsindən hədsiz dərəcədə uca olan duyğular, ehtiraslar, düşüncələr oyadır.
İnsan təbiətdə – təbiətdən böyük, həyatda – həyatdan böyük, insanda – insandan böyük olanı görür, duyur, əks etdirir, vəsf edir.
Bunun əsasında o, xeyir və gözəllik meyarı yaradır və həmin meyar əsasında yaşayır.
Ruhani faydalıq – məhəbbətin, dostluğun, sədaqətin, qeyrətin, mərhəmətin, fədakarlığın, ülviyyətin təsdiqi olur.
Ruh sənət vasitəsi ilə Mütləqə heyrəti, həsrəti, peyğəmbərlərin simasında Mütləq çağırışını, tələbini ifadə edir.
Sənət Mütləqə məhəbbət izhar edir, peyğəmbərlər Mütləqin hökmünü insanlara çatdırırlar.
Mütləqə canatma ehtirası hər kəsin qəlbində yaşasa da, mənəvi dünyanı zəbt etsə də, peyğəmbər ruhundakı amiranə əzəmət insanın Mütləqləşməsinə əvəzsiz təkan verir.
Peyğəmbərlikdə insanla Mütləqin birləşməsi özünün ali səviyyəsinə qalxır.
Peyğəmbər insanlar arasında Mütləqə ən yaxın olan qüdrətdir.
O, özündə, düşüncəsində, fəaliyyətində Mütləqin bütöv mahiyyətini təcəssüm etdirir.
Həmin mahiyyət peyğəmbərin həyatına qeyri-adi bir ruhani yanğı gətirir, atəşli fikir qəlbə sığmır, cismi yandırır və insanı Müqəddəslik odunda təmizləyir.
Peyğəmbər insanın Mütləqə doğru yolunu qısaldır, insanı Mütləqə qovuşmağa hazırlayır. Peyğəmbərlərin verdikləri ruhani qanunlar – əslində insanın qəlbində yaşayan müqəddəslik duyğusunun əks etməsidir. Lakin gerçəklikdə, real insan həyatında həmin ülvilik naqisliklə birgə yaşayır və bəzən naqislik ülviliyin üzərinə kölgə salır.
Peyğəmbər qanunu ülvilikdən naqisliklə döyüş tələb edir, ülviliyin naqislik üzərində qələbəsinə nail olur.
Gerçəklikdə, nisbidə nisbiylə yanaşı yaşayan Mütləq – peyğəmbər qanununda nisbidən təmizlənmiş şəkildə, xalis tərzdə aşkara çıxır.
Peyğəmbərlikdə ruha xas olan üç cəhət: Mütləq düşüncə, Mütləq duyğu və Mütləq iradə öz parlaq təzahürünü tapır.
Mütləq düşüncə ağılın fəhm etmədiyini fəhm edən, görmədiyini görən, bilmədiyini bilən, ağılasığmayan, ağılıeşitməyən, çox hallarda onun əksinə hərəkət edən düşüncədir.
Ağıl Mütləqi görmür, çünki Mütləq gözə görünmür, Ruh Mütləqi görür, çünki o, batinə enə bilir, daxili mənanı dərk edir, dünyaya qovuşur və dünyadan kənara çıxır. Gerçəkliyə pərçimlənmir.
Ağıl gözəli görür, gözəlliyi görmür; qadını görür, qadınlığı görmür; qəhrəmanı görür, qəhrəmanlığı görmür.
Ona görə də o, qadınlığın qadından, böyüklüyün böyükdən, kişiliyin kişidən artıq olduğunu bilmir.
Ağıl canı anlayır, can verməyi anlamır; dünyanı görür, dünyanın mənasını görmür; adi sevinci anlayır, əzablı sevinci anlamır; keçicini anlayır, sonsuzu anlamır. Buna görə də Ruhu dərk edə bilmir.
Mütləq duyğu adi duyğu səviyyəsindən kənara çıxan duyğudur.
Adi duyğu ehtizaz tanımır, müqəddəs sarsıntı tanımır, Mütləqə heyrət və səcdə bəxtiyarlığına yaddır. Ülvilik həsrətində qovrulmur, qəlbə sığır, bədənə sığır, şimşək kimi çaxmır, yeri-göyü titrətmir, ömrün çiyninə zindan kimi düşmür, daxildə tufan yaratmır. Mənəviyyatı həyəcan selinə qərq etmir, müqəddəslik önündə titrəmir, vəcddən sərməst olmur.
Mütləq duyğu – adi duyğunun ölməsi və təzədən dirilməsidir. Onun təzahürü Mütləq, gücü Mütləq, məqsədi Mütləqdir. O, Mütləq səciyyəlidir və Mütləq üçündür.
Adi iradə gerçək inam, hədd daxilində fəaliyyət göstərən, nisbi qüdrətə, nisbi nailiyyətə, ağılasığan qabiliyyətə malik olan iradədir.
Ruhani iradə – gerçəyə sığmaz, imkana sığmaz, nisbiliyə sığmaz qüdrətin ifadəsidir.
Ruhani iradə – ağılasığmaz təsir gücünə malik olur, heyrətamiz əməllər törədir, normativ təsəvvürləri alt-üst edir.
Ruhani iradə – əbədi görünən saxta möhtəşəmlikləri məhv edir, qaranlıqları qovur, buzlaqları əridir, yatmışları oyadır, imansızları imana gətirir, mənəvi ölüləri dirildir, qorxudan, şübhədən azad olur, möhnətin, əzabın, işgəncələrin zirvəsini fəth edir, ölümlə öcəşir, Mütləqlə yarışır.
Ruh – insan deməkdir.
İnsanilik – ruhanilikdir.
Təbiət – İnsanı doğur, Mütləq – yaşadır.
