Asif Atanın Mütləqə İnam Ocağı 28 Şölə Ayı, 42-ci ildə Qutsal Öyrənim Günü keçirdi. Ocaq Yükümlüsü Soylu Atalı Ataya səcdə ilə sözünə başladı: Ürəyinizdə Ata Günəşi olsun! Bu günkü “Qutsal Öyrənim Günü”nü internet üzərindən həyata keçiririk. Nə qədər imkan varsa, bu proqramlardan daha ciddi yararlanaq, Atanı öyrənməkdə daha çox qabağa gedə bilək. Ona görə hər biriniz vaxtında bu proqrama qoşulun, aktiv olun. Bu günkü günümüzün qonusu “Gerçəklik – nisbiliyin təsdiqidir. Amal nisbiliyin inkarıdır” – Ata deyimidir.
Bununla Asif Ata nə demək istəyib, onun fəlsəfəsi açısından bu qonunu öncə izah edək, sonra soruları cavablayaq, aktiv polemik söhbət edək. Bu günkü tədbirimizdə soruya Göytəkin cavab verəcək.
Göytəkin Atalı: Ürəyinizdə Ata Günəşi olsun!
Bu günkü “Qutsal Öyrənim Günü”nün qonusu: “Gerçəklik – Nisbiliyin təsdiqidir. Amal – Nisbiliyin inkarıdır.
Öncə baxaq gerçəklik nədir, gerçəklik deyəndə biz nə başa düşürük? – Ata deyir, Gerçəklik nisbilik, ötərilik, keçicilik, qeyri-kamillik halıdır, zaman, mühit, şərait həddində cərəyan edir. Söz yox, zaman, mühit, şərait həddində cərəyan edirsə, deməli, gerçəkliyin bizə təqdim etdiyi hər şey nisbidir, Gerçəklik Mütləqi tanımır. Ona görə Ata deyir, zamandan üstün, mühitdən üstün, şəraitdən üstün. Bunu bir az da açsaq deyə bilərik, Gerçəklik Mütləq Həqiqəti, Mütləq Xeyiri, Mütləq İnamı, Mütləq İdrakı tanımır. Yəni zaman, şərait, mühit həddində gerçəkliyin bizə göstərdiyi Xeyir əslində Xeyirsizlikdir, İnam əslində İnamsızsızlıqdır. Ona görə “Gerçəklik – nisbiliyin təsdiqidir” fikri bu açıqlamanı bir daha doğrulamış olur.
Bəs gerçəkliyi ötmək, gerçəklikdən üstün yaşamaq nədir? Ata deyir, İnsan daxilində Mütləq gəzdirən, Mütləşməyə qadir olan ruhani varlıqdır. Ona görə də insan gerçəkliklə barışmır, gerçəkliyin məntiqinə inanmır, daim gerçəklikdən üstün yaşamağa can atır.
Yəni insan mahiyyətə yetəndə gerçəkliyin ona təqdim etdiyi nöqsanlını, qeyri-kamili qəbul etmək istəmir, Mütləq Həqiqətə, Mütləq Xeyirə, Mütləq Saflığa doğru can atır. Çünkü İnsan mahiyyətində Mütləq yaşayır, o, gerçəklikdə özünü tam aşkarlaya bilmir, gerçəklikdə özünü tapa bilmir. Çünkü insanın ruhani qüdrəti gerçəklikdən üstündür. İnsanın mahiyyəti gerçəkliyə bərabər yaşaya bilməz. Bunu Atanın bir düşüncəsi ilə daha yaxşı anlamış oluruq. “İnsan gerçəkliyə deyir ki, mənim insaniliyim ruhaniliyimdədir. Ruh isə səndən ucadır, böyükdür, yüksəkdir. Ona görə də sən mənim Həqiqətimin əsası ola bilməzsən. Yalnız səndən yüksək yaşamaq Mütləq mənada yaşamaqdır. Yalnız Mütləq mənada yaşayan insan kimi yaşayır”. Gerçəkliklə bağlı danışanda nisbinin nə olduğunu da anlamış oluruq, bunu keçən qonumuzda da açıqladıq. Ancaq bir məqam var, onu da demək istəyirəm, oxuyanda mən də tam anlamamışdım, sualıma çevrilmişdi. Nisbi ilə bağlı Ata deyir ki, Nisbi Xeyir, Nisbi Gözəllik, Nisbi Saflıq var dünyada. Lakin Nisbidə də Mütləq var. Yəni nisbi hadisələri doğru dəyərləndirin, düzgün qiymətləndirin. Çünkü onların mahiyyətində Mütləq yaşayır. Onların mahiyyətində olan Mütləq onları nisbidə qalmağa qoymayacaq, onlar da Mütləqə doğru can atacaq. Yəni hadisələrdə olan Mütləq onu özü ilə yetərlənməyə qoymayacaq, özündən yuxarı aparacaq.
Amal nədir? Amalla bağlı Atanın belə bir düşüncəsi var. “İnsan nisbidə təzahür edir – Mütləqdə özünə çatır.
Cismanidə təzahür edir – Ruhanidə özünə çatır.
Həyatda təzahür edir – Ali həyatda özünə çatır”.
Bayaq gerçəkliklə bağlı danışanda dedim, gerçəkliyi ötməlidir insan. Yəni gerçəklikdən üstün yaşamalı ki, Ali həyata çata bilsin. Baxmayaraq, o Nisbidə təzahür edir, gerçəklikdə nisbi ilə əhatə olunur, gerçəkliyi ötməlidir ki, nisbidən uzaqlaşsın. Amala qədər olan yolda insan cismaniliyi də ötməli. Çünkü Amala qədər olan yolda cismanilik nisbiliyə bərabər olur. Ona görə cismaniliyi də nöqsanlardan təmizləməli, ötməli ki, Amala yetə bilsin. Ona görə Ata deyir, Amal nisbiliyin inkarıdır. Yəni Amalda İnsan artıq Mütləqə yetir. Baxmayaraq, o həyatda təzahür edir, onunla yetərlənmir, çünkü həyat özü də çirkinə meyillidir. Ona görə də həyatı da ötüb Amala yetir. Ali həyata doğru irəlilədikcə insan özü dəyişir, əməllərində dəyişiklik olur. Özü dəyişən insan çevrədəkiləri də dəyişməyə can atır. Burda da yenə Atanın fəlsəfəsində həmişə olduğu kimi İnsanlığın ölçü olmasına gəlib çıxırıq.
“Gerçəkliyi ötmək” Bitiyini oxuyanda mən yenə də dinlərin insan üçün niyə inam ola bilməməsini bir daha düşündüm. Çünkü dinlər insana gerçəkliyi ötməyin, zamandan, şəraitdən üstün yaşamağın gərəkliyini demir. Yəni insanın ruhani qüdrətini, onun özünün hər şeyə qadir olduğunu demir. Buna görə insan çox hallarda o nisbilərlə uğraşmaqla qalır, ya da qul-bəndə şüuruna bağlı yaşamaqla yetərlənir. Ona görə dinlərin insan üçün inam olmamasının səbəblərindən biri də, məncə, budur. Bu qədər.
Atamız Var olsun!
Nurtəkin Atalı: Göytəkinin danışığı uğurludur. Atanın anlayışları ilə qonuya aydınlıq gətirə bildi. Mən də öz düşüncələrimi bölüşəcəm.
Biz bilirik, gerçəklik nədir, yüksək həyat nədir. İnsan yüksək ideyalarla yaşayanda gerçəklikdən çıxa bilir. Biz tarixə baxanda gerçəkliyə uyğun yaşamayan dahilərimizi, qəhrəmanlarımızı görürük. Onlar nəyə görə gerçəklikdən, tarixdən, zamandan üstün ola biliblər, çünkü gerçəkliyə bağlanıb qalmayıblar. Sıradan bir ömür yaşamayıblar. Gerçəklikdən üstün olublar, ömürlərini həqiqətə, yüksək ideyalara, ədalətə, xeyirə həsr elədikləri üçün mühiti ötə biliblər. Bunun özü də elə amal deməkdir.
Atanın bir düşüncəsi var. Mən onu bir dəfə Ailə Gününün Gediş Yazısında qonu kimi yazmışdım. “Yaşamaq – həm də həyatı eşitməmək deməkdir”. Bu cümlə sırf Amalçılara, yüksək ideyalarla yaşayan insanlara özgündür. Yəni əgər, doğrudan da, həyatı eşitmirsənsə, onda həyatdan üstün ola bilirsən. Mən belə bir şey də düşündüm. Tutaq ki, hər hansı dahiləri, qəhrəmanları götürsək, yaşadığı dövrdə zaman heç onları saymayıb, həyat onları saymayıb, ancaq onlar üstün olublar. Ona görə ölümsüzləşiblər. Yəni zamandan üstün olub əbədiliyə yetiblər. Biz onlara görə həm də onların zamanını tanımışıq. Yəni onlar hansı zamandan çıxıblar. Zamanın saymadığı əslində zamanı bizə tanıdıb. Həm də zamanın əbədiliyini, nisbiliyini bizə tanıdıb. Yəni sıradan yaşamaq istəməmək diləyi var insanlarda. Ancaq bu müxtəlif cür gerçəkləşə bilir. Bəzi adamlar istəyirlər ki, adamlıqla özlərini gerçəkləşdirsin, sıradan yaşamasın. Biri də var, Amalla yaşasın, sıradan yaşamasın. Ömrünü Yüksək ideyalara, milliliyə həsr eləyəndə o artıq sıravilikdən çıxır. Amal haqqında Atanın bir sözü də var – “Amal Ali həyat istəyidir”. Elə o Amalla, yüksək ideyalarla, Ali həyat üstə yaşamaq istəyi adamı sıradan yaşamağa qoymur. Daha böyük istəyə, daha böyük tələbə, daha böyük əməllərə səsləyir.
Amal həm də nə deməkdir, – insan öz aqibətinin yiyəsi olur. İnsan öz aqibətinin yiyəsi olmayanda, hər bir şeydən asılı olur. Ancaq öz aqibətinin yiyəsi olmaq, insanlığın tələbi ilə əməllərə yüksəlmək ölümsüzlüyə, əbədiliyə, gerçəklikdən üstünlüyə çatdırır insanı. Amal həm həyatı göstərir, həm də həyatdan üstün olanı göstərir. Həyatdan üstün olanda həyatı görmək olur. Həyatdan üstün olmağa yetmək istəyi də yaranır. Ancaq nə qədər ki, həyatın içindəsən, həyatdan üstün olanı görmürsən, məsələn, Ata bizim gözümüzü açdı, Ata bizə həyatdan üstün olan bir həqiqəti göstərdi ki, biz həyatdan yapışmadıq, özümüzə yön seçdik, yol seçdik, ona doğru, onu gerçəkləşdirməyə doğru gedirik. Həyatdan üstün yaşamaq, həm də həyata yarayır. Çünkü həyatı da dəyişdirmək yönündə əməllər gedir.
Soylu Atalı: Mən danışanlara sual verirəm. Zaman nə deməkdir? Zaman nədir sualına cavab vermədən, qonunu dərk etmək çətindir. Burda zamanın nə olduğunu aydınlaşdırmaq gərəkdir. Söz yox, biz zamana fizikanın qanunlarından deyil, fəlsəfi açıdan cavab verməliyik. O fəlsəfi açıdan ki, o Asif Atanın anlayışlarına, ölçülərinə dayanır.
Nurtəkin Atalı: Zamanı anlamaq üçün zaman-əbədilik anlayışını qarşı-qarşıya götürməliyik. Yəni zaman bu andır, hər hansı bir vaxt aralığıdır. O zamanın içində gerçəklik var, həyat var, ortam var. Biri də var – əbədilik. Məsələn, insan ömrü var, bir də insanlıq var. İnsan ömrü bəlli zaman içərisində olan bir andır, aydır, ildir. Yəni biz əbədilikdən baxanda zamana dəyər, qiymət verə bilirik.
Bir də onu əlavə edim, zaman, əbədilik deyəndə mən zamanı ayrıca götürmürəm. Zaman əbədiliyin içindədir. Biz deyirik, həyatdan üstün yaşamaq, yəni həyatın içində həyatdan üstün yaşamaq. Bunlar bir-birindən ayrı anlayışlar deyil, bir-birinin içindədir.
Soylu Atalı: Əlavəsi olan yoxdursa, mən də bir neçə söz deyim.
Biz Qutsal Öyrənim Günlərini ona görə keçiririk ki, Atanın anlayışlarını kəlam-kəlam öyrənək. Onun hər şeyə baxışlarında dəqiqləşdirmələr aparaq ki, görək nəyi necə qiymətləndirib, necə dəyərləndirib. Biz mənəvi kamilliyə yetmək üçün kamilliyin ölçülərini tanımalıyıq. Kamilliyin yönünü, tələblərini tanımalıyıq ki, bizdən nə tələb olunur. Bunu insanlar çox hallarda bilmir, onlardan nə tələb olunur. Deyək ki, biz, burda oturanlar, dinləri qəbul eləmirik, dinləri geri sayırıq, az sayırıq. Ancaq dinin hər hansı bir aktiv nümayəndəsi, deyək ki, islam dininin hər hansı bir nümayəndəsi özünü kamil sayır. Biz də deyirik, yox, bu kamillik deyil. Onda bəs kamillik nədir? Yəni kamillik nədirsə onu anlamalı, dərk etməliyik, yəni yaşamalıyıq. Bir var yaxşı adam olmaq, bir də var kamil adam olmaq. Yaxşı adam olmaq azdır. Bu elin gələnəkləri əsasında yaranmış, tərbiyə olunmuş keyfiyyətdir. Kimsə tərbiyəli davranır, böyük-kiçik yeri bilir, öz yerini bilir. Buna biz deyirik tərbiyəli, yaxşı adam. Bir də var kamil insan. Kamil insan yeri gələndə hətta yaxşılığı belə bir qırağa qoya bilir ki, bu yaxşılıq azdır, zərərdir. Yeri gələr elə yaxşılıq olar ki, doğrudan da, o yaxşılıq zərərli olar.
Deyək ki, bir yaxşı, tətbiyəli adam vətən xaini nə deməkdirsə, bunu düzgün, dərindən bilməz, anlamaz. Güzəştli davranar. Ancaq kamil insan vətən xaini nədir, onu bilir, dərk edir. Bilir ki, xain adamdan vətənə sadəcə bir zərər gəlmir, vətənə sarsıdıcı bəlalar gələ bilər. Bunu misal üçün deyirəm, başqa örnəklər də göstərmək olar. Ona görə bu anlayışları bilməliyik, öyrənməliyik, dərk etməliyik ki, nəyin doğru, nəyin doğru olmadığını kəsdirə bilək. Zaman məsələsi ilə bağlı mövqe bildirməyin çətin olduğunu deyirsiniz. Məsələ onda deyil. Fiziki qanunlarla zamana yanaşanda ola bilər çətin olsun, baxışlar fərqli olsun. Ancaq biz özümüz hər şeydə bir bəlirləmə aparmalıyıq ki, dediyim kimi, nəyin doğru, nəyin doğru olmadığını kəsdirə bilək.
Nurtəkinin aydınlaşdırdığı əbədiyyət-zaman məsələsi. Zaman varlığın əbədi gedişdə oluşması, mövcud olması, özünü ifadə eləməsi, yoxa çıxması anlarıdır, əbədi gedişdir. Mən özüm belə qiymət vermişəm, belə bəlirləmişəm. Biz də bu əbədi gedişdə bir gerçək fakt olaraq, mövcudluq olaraq, insan olaraq oluşuruq, anadan doğuluruq, böyüyürük, özümüzü ifadə edirik, ölürük. Bu zamanda, bu əbədi gedişin bu anlarında insan kimdir, nədir? İnsanın deyək ki, özünə, öz növündən olana yanaşması, münasibəti var. İnsanın mövcud olduğu, var olduğu, varlığını sürdürdüyü həyata, təbiətə yanaşması var. İnsanın öz növündən olmayan başqa canlılara yanaşması, münasibəti var. Eyni halda, insanın bu münasibətləri həm də birgəyaşayışın nizamını oluşdurur, formalaşdırır.
Biz insan olaraq birgə yaşayırıq. Birgə yaşamağa köklənmişik. Belə formalaşmışıq. Biz tək-tək yaşaya bilmərik, tək-tək mövcudluğumuzu sürdürə bilmərik. Əgər bir an düşünsəniz ki, hər kəs özü üçün bir dövlətdir, hər kəs özü üçün yaşayır, onda hətta biz heyvandan da aşağı düşərik. Heyvan da sürü halında yaşayır. Onların da birgə yaşayışının öz nizamı var. Yəni heyvanın birgə yaşayışının nizamı, təbiətin formalaşdırdığı nizamı birgə yem əldə eləməkdir, bəzən başqa sürülərə hücum çəkməkdir. İnsanların birgə yaşayışında heyvan sürüsündən fərqli olan, qat-qat yüksək olan bir gələnək var, bir məntiq var, məna var, tələb var. O bizim ruhani varlıq olduğumuz üçündür. Biz ruhani varlıq olduğumuz üçün bizim birgə yaşayışımız insani qanunlara əsaslanır. Yəni, təbiətdən üstün olan qanunlara əsaslanır. Yaşayışımızı öz varlığımıza, öz mənamıza uyğun olaraq sürdürə bilirik. Bu bizim özümüzü bilməyimiz, obyektiv, subyektiv bağlılığımızı anlamağımız üçün olan anlayışlardır, keyfiyyətlərdir. Bunları biz araşdırıb öyrənməliyik. Biz insan olaraq öz kimliyimizi dərk eləməyə, bilməyə çalışırıq. Bu zaman bilirik ki, biz insan olaraq kimliyimizi sürdürmək həm də öyrənib dərk eləmək üçün özümüzə əngəl yaradırıq. Məsələn, biz əməli olaraq yaşamadan ideya veririk. Hər kəs ideya verir, hər kəs öz ideyasının doğruluğunu sübut eləməyə çalışır. Hər kəs öz ideyasını başqasının ideyasından üstün görür. Hər kəs özünün ideyasının yaşanmalı olduğunu əsəaslandırmağa çalışır. Bununla da insan öz növündən olanlarla birgə yaşayışında nizamsızlıq yaradır, qırağa çıxmalara yol verir. Bunun olmaması üçün ortaya gələn, birgəyaşayışı təmin eləmək istəyən, təşkil eləmək istəyən ideyaların, düşüncələrin nə demək olduğunu öyrənməliyik dərk eləməliyik, görək bizi hara çağırırlar. Yəni bizə sunulan ideya, düşüncə bizi hara çağırır. Biz bunu öyrənə bilsək, onda nəyin doğru nəyin yanlış olduğunu kəsdirmiş olarıq. Bu zaman doğrunu necə bəlli edərik?! – İnsanın içində doğrunun özülü var. İnsan doğru ilə üz-üzə gələndə onu varlığının mənasında olan doğru ilə tutuşdurur. Şüuraltı tutuşdurur, qavramda tutuşdurur, təsəvvürdə tutuşdurur, görür ki, onun mahiyyətindəki doğruluqla qarşısına gələn doğru səsləşir, üst-üstə düşür. O zaman insan fərqinə varır ki, bu doğrudur. Ancaq bəzən bunun başqa bir yönü də olur. İnsan dərk eləmədən, anlamadan yapışır doğru kimi rastlaşdığından, bu zaman onda qavram, təsəvvür işləmir. Sadəcə olaraq, özünün bəlli bir xarakteri ilə, xasiyyəti ilə inanır ona. Niyə bunları belə xırdalayıram, siz sual verə bilərsiniz. Asif Ata bizim qarşımızda bir yol açıb ki, özünüzü öyrənin, anlayın, dərk edin, sonra məni qəbul edin. Ancaq deyirik ki, din bu ortamı yaratmır. Din deyir ki, mən dediyimə inanmalısan, qəbul eləməlisən. Burada nə ortaya çıxır, biz deyə bilərik axı dinə qədər, Ataya qədər də ideyalar olub, insan o ideyalarla üz-üzə gəlib, o ideyaları qəbul edib. Nə dərəcədə o ideyalarla insan uğraşa bilib, nə dərəcədə insan onu anlamağa, dərk eləməyə çalışıb, belə bir gediş olmayıb. Asif Atanın üstünlüyü ondadır ki, o insanlığı ölçüyə çevirmək istədiyi üçün insanın inamını, düşüncəsini, iradəsini zorlamır. Din zorlayır.
Din bizim keçmişimizi, babalarımızı zorladığı üçün biz artıq babalarımızın bizə daşıdığı, bizə miras kimi ötürdüyü bu ideyanı, bu baxışı mühakimə eləmirik. Onu sorğu-suala çəkmirik. Gözüyumulu tuturuq. Siz deyə bilərsiniz, bizim qarşımıza başqa ideyalar da çıxır, bu ideyaları qəbul edənlərdədəmi bu proses gedib, bu ideya ilə öz mənasında, öz mənəviyyatında, öz varlığının özülündə olan doğrularla onu tutuşdurub onu qəbul edib?! Elə olmalıdır, ancaq elə deyil. Bizə qədərki bir çox ideyalar ya insanın iradəsini zorlayır, ya da insanın elmi idrakını daha çox üstələyib, daha çox təqib edib. O insan mənəvi ölçülərlə, mənəvi məntiqlərlə məsələnin üzərinə getmədən onu qəbul edib. Bu, elmdə, fəlsəfədə daha çox özünü göstərib. Bizə qədər bir çox fəlsəfələr olub. Hər biri insanın birgəyaşayışını təmin eləmək gedişi bəyan edib. Ancaq biz görmüşük ki, onlar bizim ruhani birgəyaşayışımıza deyil, sosial birgəyaşayışımıza daha çox üstünlük veriblər. Sosial birgəyaşayışımıza üstünlük verəndə biz mənəvi olaraq dəyişmirik. Biz mənəvi ölçülərə tapınmırıq. Ona görə də zaman-zaman bizim içimizdə bioloji tələblər üstünlük təşkil edir.
İnsan gənc çağlarda daha çox duyğularla yaşamağa üstünlük verir. Bu da təbiidir. Ancaq duyğular gərək arı-duru olsun. Gənclik özü də ideyaya meyilli olmalıdır, böyük düşüncələrə meyilli olmalıdır ki, duyğuları, duyğusallığı onu azdırmasın. Başqa yönlərə yönəltməsin. Bayaqkı söhbətimə əlavə edim, biz insan olaraq, mənəvi-ruhani birgəyaşayışımızı düşündüyümüz üçün ortaya ideyalar gətiririk. Sağlam ölçülər oluşdurmağa, sağlam nələrsə yaratmağa çalışırıq. Buna dühalar çalışıb. Bəzən o ideya verənlərin də özündə verdiyi ideyaların dərinliyinə getmək ya yoxdur, ya da o, gerçəkliyi doğru bəlirləyə bilmir. Məsələn, mən sizə bir məsələ deyim. Biz yenə yaşamımıza daha çox etkisi olan dinin üzərinə gəlirik. Məhəmmədin yaradıcılığını sizə xatırlatmaq istəyirəm. Məhəmməd insanların yaxşı yaşaması üçün, mənəvi yaşaması üçün çabalar göstərib, çalışıb. Ancaq ortaya gətirdiyi ideya nə olub, necə olub, o öz istəklərini ödəyibmi? Bizə görə sırf o dövrün tələbləri əsasında birlik formalaşdırmağa çalışıb. Dövrün tələbləri içində, o zamanın içində ölçülər yaratmağa çalışıb. Elə bir zaman ki, o zamanda hər şey maddi məsələlərə dayanır, hər şey sosial biryerdəliyə, sosial sorunlara dayanırdı. O cür məsələləri yoluna qoymaq üçün hətta aldadıb, yalanlara gedib. Toplum da insana inanmadığı üçün, insanın mahiyyətini dərk eləmədiyi üçün baxır o dövrə, deyir, Məhəmməd neyləsin, görür ki, insan talançılıq edir, yırtıcılıq edir, o da məcbur olur insanı aldatsın. Ona haqq verilir. İnsana inam olmadığı üçün ona haqq verilir. Ona görə Asif Ata insanlığı, insanlaşmanı ölçüyə gətirir ki, yalanlarla birgəyaşayışı, mənəvi olaraq, sürdürmək mümkün deyil. Yalan antimənəvi olduğu halda, necə sən mənəvi yaşayışı təşkil edə, oluşdura bilərsən. Mümkün deyil. Asif Ata deyir, yalanlar ideyalardan silinməlidir, nisbilik mənəviyyatdan çıxmalı, inamımızı, idrakımızı, iradəmizi tərk etməlidir. Çünkü biz inam, idrak, mənəviyyat, iradə əsasında özümüzü yaradırıq. Özümüzü dərk edirik, öz varlığımızı sürdürürük. Bizi biz eləyən ruhdur. Ruh da adını çəkdiyim keyfiyyətlərin birliyidir. Deməli, nisbi olan şüurdan, ruhdan çıxmalıdır, yarımçıqlıq getməlidir. Yarımçıqlıq ruhdan getməsə, elə biz keçmişə bənzəyəcəyik, dünənə bənzəyəcəyik. Bu günə bənzəyib bu gündə qalacağıq. Arzuladığımız əbədi sabah daim gəlişmədədir, biz ona bənzəməliyik, Mütləq Həqiqət var, Mütləq Xeyir var, biz ona çatmalıyıq. Əbədiyyətə can atmaq nə deməkdir – mən doğuluram, bəlli bir yaşa qədər yaşayıb həqiqəti anlayıramsa, onunla iç-içə yaşamağa çalışmalıyam. Doğru ilə iç-içə yaşamağı bacarmalıyam. Ömrümü buna yönəltməliyəm. Mən öz ömrümdə ona can atıram, məndən sonra gələn öz ömründə can atır, onu yetirir. Yəni Mütləq Xeyir, Mütləq Həqiqət əbədi sabahda özünü ifadə edir, göstərir. Söz yox, hamı bir gündə kamil olmur, bütöv bəşəriyyət kamil olmur. Sabah da bütün bəşəriyyət kamil olmayacaq, ancaq kamillər olacaq. Olmalıdır ki, ölçünü yaratsın, qorusun, mənəvi yaşamağın birgəliyini sürdürə bilsin, qoruya bilsin. Buna görə biz Nisbi-Mütləq məsələsini öyrənib araşdırırıq ki, mənəviyyatımızı qüsurlardan təmizləyə bilək.
Həm də birey olaraq, bioloji mövcudluq olaraq bizim hər birimizin özünüqoruma instinktləri var. Özünüqoruma instinktləri iki yöndə özünü ifadə edir. Bir bioloji, bir də psixoloji olaraq. Mən ona ruhani mənada yox, psixoloji mənada deyirəm. Bioloji olaraq, məsələn, küçə ilə gedirsən, qarşına bir küçə iti çıxır, qorxursan, çəkinirsən, o itin sənə hücum edəcəyindən rahatsız olursan, bir tədbir görürsən. Özünüqoruma instinkti bioloji olaraq budur. Bir də psixoloji olaraq özünüqoruma instinkti var. Bu həm də psixoloji-bioloji özünüqoruma instinktidir. Məsələn, belə bir məsəl var, heç kim ayranına turş demir. Hər kəs deyir, mən mənəvi yaşayıram, mənim mənəviyyatımda qüsur yoxdur, elədiyimi doğru eləyirəm. Hələ istəsə o səninlə qovğa da apara bilər. İnsan özünü psixoloji qoruma instinktindən arındırmalıdır. Bioloji özünüqoruma instinkti olmadan biz mövcud ola bilmərik, bu ayrı. Ancaq psixoloji baxımdan, yenə el məsəli ilə desək, biz belimizə gümüşlü xəncər bağlamalı deyilik. Özümüzdəki qüsuru tanıya bilməyi bacarmalıyıq. Bu olmayanda öz növümüzdən olanlara da yanaşanda, başqa şeylərə də yanaşanda insani prinsiplərlə yanaşmırıq. Yarım insani prinsiplərlə yanaşırıq, heyvani prinsiplə yanaşırıq, Atanın anlayışları ilə desək, adam kimi, məxluq kimi yanaşırıq. Bütün bunların olmaması üçün şəstini sındırmaq gərəkir. Bir haşiyə də çıxım, dinlərdə də var, Allahın qarşısında öz qürurunu sındırmaq, mütləq itaət. Mənim dediyim şəstini sındırmaq məsələsi bununla eyni şey deyil. Din insana insandan qıraqdakı bir qüvvənin qarşısında qürurunu sındırmaq öyrədir, köləlik öyrədir. Din insanı mənəviliyə deyil, köləliyə gətirib çıxarır. Çünkü insan qürurunu sındırmalı deyil, qürurunu doğrulamalıdır. İnsan qürursuz ola bilməz, vüqarsız ola bilməz. Asif Ata doğrulamağı tələb edir. Bunun üçün adamlıq şəstini, heyvani şəstini sındırmağın gərəkdir. Heyvani şəstini sındırmasan, insani qürurun, insani vüqarın ayağa qalxmır. Sənin varlığına hakim olmur. Ona görə sənin varlığına hakim olan adamlıq şəstini, qürurunu qırağa qoymalısan, sındırmalısan. Özüylədöyüş budur. İnsani mahiyyətindən irəli gələn tələbləri, insani mahiyyətinin ifadə elədiyi tələbləri yaşatmalısan, təsdiq eləməlisən. İnsan öz valığında nisbi-mütləq məsələlərinə yanaşma ilə belə şeyləri araşdırır, öyrənməyə çalışır. İndi kimin sözü, sualı varsa, buyursun.
Göytəkin Atalı: Soylu bəy, bayaq insanın qəbul etdiyi hansısa bir ideyanı ağlındakı ilə tutuşdurmasına yönəlik söz dediniz. İnsanların böyük çoxluğu hansısa bir inama qulluq edirlər, sizin dediyiniz kimi, ağlındakı doğrularla onu tutuşdurmurlar. Sonucda qulluq etdiyi inamın inamsızlıq, əqidəsizlik olduğunu da bilmirlər. Əslində insan tutuşdurmur, hamıya qoşulub gedir, özü get-gedə kiçilir, acizləşir, özünə dönüb baxmaqdan bir az da uzaqlaşır. Yəni hamıya qoşulub gedir sadəcə. Məsələn, dinə tapınaraq hamıya qoşulub getmək onunçün daha rahat olur, dönüb özünə baxmaq, hamının içində təkcə söz demək onunçün bir az da çətinləşir, o bir az da acizləşir. Bu acizləşmək, özünə dönüb baxa bilməmək də insanı tamamilə yanlış yola aparır.
Soylu Atalı: Doğrudur, bu məsələ də var. Burda iki məsələ başlıca rol oynayır. Birincisi, yaranan ideya, dünyabaxış özünü insanlığın idrakına təqdim eləmir. İnsanlığın təbii inamına, ya da bəsit inamına təqdim edir. Yaranan ideyalarda bir anlaşılmamaq qorxusu var. Məsələn, yeni bir ideyaya üz tutmaq üçün özündə güc tapa bilmir, cəsarət tapa bilmir, özü elə doğuluşdan da zəif gəlib çıxıb ora, onun yaşadığı toplum da zəif toplumdur. Toplum özü də insana ortam vermir, yaratmır. Toplum özü də insanı basqı altında saxlayır. Hamının qəbul elədiyi bir şeyi, əyri ya düz, fərqi yoxdur, bir şeyi qəbul eləmək istəmirsən, deyirsən ki, bunda bir yalan var, bir əyrilik var, onda hamı başlayır ağız əyməyə ki, sən bunlardan fərqli düşünürsən, bunlardan fərqli bir yol tutmaq istəyirsən, fərqli bir səmtə getmək istəyirsən, onu da heç kim asanlıqla həzm eləmir, qəbul eləmir. Eyni halda, özlərinin indiyə qədər olan baxışlarının danılmasını qəbul edə bilmirlər. Konkret olaraq getdikləri relsin üstündən çıxmaq istəmirlər. Elə belə də can rahatlığıdır, bizə elə belə də bəsdir deyirlər. Yəni hamı can rahatlığına qaçır. Çünkü fərqli düşünmək, fərqli yola üz tutmaq çətinlikdir. Ona alışana qədər, onu anlayana qədər, gələnəyə çevirənə qədər çox aşamalar keçirsən, çətinliklər keçirsən. Bu çətinliklərdə, yaxşı mənada, insani mənada inadkar olmalısan, davamlı olmalısan. Bunların hamısı da insanın normal durumundan qırağa çıxmaq tələb edir insandan. O da buna getmir, gedə bilmir. Ancaq tək-tək adamlar özündə güc tapır, onun inamı da, idrakı da mətin olur. O anlayır ki, toplum doğru yolda deyil, toplum elə heyvani ömür yaşayır, uçuruma gedir. Təklər belə yaşamaq istəmir, üzünü başqa səmtə tutur. Ondan sonra günlərin bir günü anlayır ki, özünün doğru yaşaması üçün toplumun da doğru yaşaması gərəkdir. Çünkü toplum pislik içində ola-ola, o, fərqli yaşaya bilməyəcək. Yaşayacaq, ancaq istəməyəcək. İstəyəcək ki, başqalarını da həqiqətlərə yönəltsin. Ona görə Asif Atanın inamı “İnsanlaşın, İnsanlaşdırın!” adlanır. Mən dönə-dönə mətbuatda da yazmışam. Hər zaman imperiyaya, imperializmə qarşı çıxış eləmişəm. Deyirəm, dövlətimiz, doğrudan da, dövlətə bənzəmək istəyirsə, xalqına gərək olmaq, xalqını dünyada təmsil etmək istəyirsə, xalqını qorumaq istəyirsə, onun normal insan olaraq yaşamasını istəyirsə, başqa xalqlara, başqa dövlətlərə qarşı imperialist mövqedə olmamalıdır. Adi dildə desək, təsir, əks təsir məsələsi var. Çünkü sən başqa xalqa qarşı dağıdıcı mövqe sərgiləyirsənsə, gücünü ona qarşı çevirirsənsə, günlərin bir günü onun da gücü artıb sənə qarşı çevrilir, sənin xalqına qarşı çevrilir.
Bilən Atalı: Soylu bəy, olub ki, kiməsə qarşı olaq, həmişə elə bizə qarşı olublar.
Soylu Atalı: Azərbaycanın çox güclü imperiyaları olub: Ağqoyunlular, Qaraqoyunlular, Qacarlar, Səlcuqlar. Azərbaycan imperiyaları dünyaya hökm edəndə heç Avropa yox idi. Avropanın nə gücü vardı? Bir yanda Osmanlı, bir yanda Azərbaycan imperiyası hökm edib dünyaya. Dünya onlara xərac verib, onlarla hesablaşıb, onların qabağından çəkilib. Dediyim odur ki, istənilən dövlət öz firavanlığını istəyirsə, gələcəyini düşünürsə, doğru düşünüb, doğru istəyirsə, insanca istəyirsə, başqa xalqlara, dövlətlərə qarşı dağıdıcı mövqe sərgiləməməlidir, imperialist münasibətlər ortaya gətirməməlidir. Bu, insanlarda da belədir. Deməli, özünün yaxşı olmasını istəyirsənsə, başqasının da yaxşı olmasını istəməlisən. Dövlətsənsə, xalqının yaxşı olmağını istəyirsənsə, qonşu dövlətlərlə gözəl, mehriban qonşuluq səviyyəsində yaşamalısan, onlara da yardım etməlisən, onlarla da yaxşı mənada dil tapmalısan. Bax budur, bütün bəşər həyatında birgəyaşayışın nizamı budur. Bunu da yaratmaq söz yox, asan deyil, çox çətindir. Bunu mən bilirəm. Buna çox vaxt insanlar inanmır.
Sən durub Asif Atanın ideyasından danışırsan, görürsən qulaq asan adam ağzını büzür, düşünür, bunların dediyi mümkündürmü. Belə insanlar fərqinə varmır ki, onun bu gün içində yaşadığı quruluş var, içində yaşadığı nizam var, bir vaxtlar bunun da gəlişinə insanlar eləcə ağız büzürdülər. Necə olub bu quruluş gəlib, oturuşub?! Deməli, bundan fərqli bir şey də gəlib oturuşa bilər. Bunun gəlib oturuşmasına çox il gərəkdir, az il gərəkdir, bu ayrı bir məsələ. Deyək ki, heç kim inana bilmir ki, Azərbaycan da güclü bir dövlət olar, durum dəyişə bilər, buna da inanmırlar. Ancaq inanmaq məsələsi idrakla bağlı bir məsələdir. Bəli, dünyanın indiki gedişində, lap bir az qonudan qırağa çıxıram ki, aydınlıq gətirə bilim. Deyirsiniz bu gün dünyanı massonlar yönətir. Böyük Britaniya, Amerika, İsrail birliyi yönətir. Bunların qarşısını almaq mümkün deyil deyirlər. Mən ayrı-ayrı çağlarda mətbuatda dönə-dönə vurğulamışam ki, massonizmin gücü sənin qorxunda var, massonizmin gücü sənin zəifliyinə görə var, sənin anlamazlığına görə var. Bu gün Amerika dağılmağa doğru gedir. Mən on beş il bundan qabaq yazırdım ki, Amerikanın özü çöküşə doğru gedir, bu üzdə görünmür, lokal yenilmələri (məğlubiyyətləri) artıq başlayıb. Mən bunu neçə il öncə mətbuatda yazmışam. İndi də o düşüncədəyəm ki, lokal yenilmələri getdikcə artır. Yəni pis şeylər əbədi olmur. Pis şeylər gec-tez öz yerini ya başqa bir pisə təhvil verir, ya da yaxşıya təhvil verir. Biz də istəyirik, yaşamı elə ideyalarla dolduraq ki, pis başqa bir pislə əvəz olunmasın, pis yaxşı ilə əvəz olunsun.
İnsanların inamsızlığı pis şeylər doğurur. Pis cəhət odur ki, insanlar ideyanın gücünə baxmırlar, sözü kimin dediyinə baxırlar. Deyək ki, bu sözü Soylu Atalı deyir, görəsən bu professordurmu, akademik diplomu varmı, bunun çevrəsində nə qədər adam var, nə dərəcədə bunların gücü, pulu var. Belə-belə şeylər düşünürlər. Bu deyilənlərin nisbi mənada, psixoloji anlamda etkisi var, ancaq bunların dərində heç bir etkisi yoxdur. Əsas sağlam ideyanın, sağlam düşüncənin olmasıdır. Eyni halda o sağlam ideyanı yaşadanların, onun arxasınca gedənlərin sağlam olmasıdır. O öz etkisini göstərəcək, həyatda oturuşacaq. Sizə misal çəkirəm, 19-cu yüzilin birinci yarısından başlayaraq, ideoloji türkçülər çalışmağa başladılar. Baxın görün, neçə adam var idi orada? Əlibəy Hüseynzadə neçə adam idi, Məhəmməd Əmin Rəsulzadə neçə adam idi, Yusif bəy Akçura neçə adam idi, bir-bir ortaya çıxdı. Ya Ziya Göyalp, İsmail bəy Qaspıralı olsun. Bunların ideoloji türkçülüyü Asif Atanın dediyindən dərin deyil. Ancaq nə baş verdi, Atatürk Ziya Göyalpın, Əlibəy Hüseynzadənin, o birilərin dediklərinə dayanıb Osmanlının xarabalıqları üzərində Türkiyə Cümhuriyyəti yaratdı, qoymadı Yurdu parçalanıb işğal olunsun. Mən heç vaxt insanla bağlı düşüncələrimdə bədbinliyə meyl etməmişəm. Asif Atanın dedikləri də olacaqmı, olmayacaqmı deyə tərəddüdlər etməmişəm. Tərəddüd etsəydim, heç bu qədər ayaqda dura bilməzdim. Asif Ata 23 ildir ölüb. Onun Ocaqda ömrü 19 il oldu. Biz 23 ildir onun dalınca gedirik, onun işini yaşadırıq. İnanmasaydıq yolu bu çağacan gələ bilməzdik. Sən ona görə ayaqda durmursan ki, başqaları sənə sağ ol desin, ona görə ayaqdasan ki, sən başqa cür yaşamaq istəmirsən. İnsanca yaşamaq istəyirsən. Məgər bu azdır?! Bu məsələləri biz zaman-zaman özümüzə deməliyik, eyni halda, başqalarına deməliyik. Qutsal Öyrənim Gününün hədəflərindən biri də budur.
İlahə Ucaruh: Çox sağ olun. Səsinizə, sözünüzə qüvvət, çox düzgün deyirsiniz. Mən də insani yaşamaq istəyirəm. Dünya dağılır dağılsın, nə olur olsun, mən ancaq düşündüyüm, inandığım kimi yaşamaq istəyirəm, bu da önəmlidir. Deyirsiz ki, tək-tək insanlar gəlib yüsək dəyərlərə çatır, yüksək dəyərlərlə yaşayır. Bir Amerika psixoloqu vardı, Abrahan Maslo, o da mənəvi baxımından yüksək səviyyəyə çatmışdır. İnsanları araşdırıb psixoloji cəhətdən öyrənmişdi, Freydə qarşı idi. Asif Ata hər zaman Freydə qarşı idi, deyirdi Freyd insanın ən alçaq cəhətlərini qabardır, ancaq Abrahan Maslo ən yüksək cəhətlər üzərində işləyib araşdırıb. Məşhur bir nəzəriyyə var, bu nəzəriyyəyə görə insan ehtiyacları piramida şəklindədir, ən təməl ehtiyacları özünü qorumaqdır, sağ qalmaqdır, qidasıdır. Sonra başqa şeylər gəlir. Piramidanın ən yuxarısında özünü realizə etmək, aktuallaşdırmaq dayanır. Bu da tək-tək insanın nail ola bildiyi bir şeydir. O piramidanın zirvəsinə də hər adam gəlib çata bilmir. Onun da çox səbəbləri var. Gərək ortam yaxşı ola ki, o gəlib ora çata bilə. Asif Ata da belə ortam yaradıb. Həm genetik baxımdan onun nəslində olan ziyalılıq, ötkəmlik olubdu hamısı birləşib.
Millət məsələsi, imperialist dövlət haqqında deyəcəm. Azərbaycanda çoxumuz türkük, ancaq kiçik xalqlar da var, onlar hesab edir ki, Azərbaycan əzir onları. İmperialist bir siyasət yönəldir, talışları, tatları assimilyasiya edir, bu da qeyri-insani haldır.
Soylu Atalı: 18-ci yüzildən öncə heç bir türkçülük söhbəti-filan yox idi. Ancaq Avropada millətçilik var idi. Çünkü özünü qorumaq üçün, özünü ayaqlandırmaq üçün Avropa millətçilik ideyasına baş vururdu. Ancaq Avropada olan millətçilik Ocağın dediyi millətçiliyin eyni deyildi. Orada milllətçilik elə imperiya kimi idi. Doğuda möhtəşəm imperiyalar var idi, onlara vergi verirdilər, eyni halda, onların basqısının altından çıxmaq üçün çabalar göstərirdilər. Zaman gəldi, onlar qabağa keçdilər. Söz yox, onlarda dərin məsələlər də oldu, intibah dövrü var idi. İntibah dövründə belə deyək, insana gərək olan cəhətlər də yox deyildi, azadlığın bəlli çalarları ortaya çıxdı. Hər şey indiki kimi pis deyildi. Biz nisbi-mütləq ölçüsü ilə yanaşırıq o ayrı. Ancaq bunlar gəlişdikcə o dövrdə Doğuda olan imperiyaların yürütdüyü siyasətlərdən qat-qat əzazil siyasət yürütməyə başladılar. Daha amansız, daha eybəcər, daha pis. Belə bir siyasətin eybəcər gedişlərinin sonucu olaraq Osmanlını parçaladılar, Azərbaycan dövlətçiliyini parçaladılar, böldülər. Biz Azərbaycan olaraq, parçalanandan sonra daim itməyə doğruyuq. Tarix səhnəsindən sıxışdırılmağa doğruyuq, basqı altındayıq. Öz kimliyimizi qura bilmirik, qoruya bilmirik. Nə özümüzə ad qoya bilirik, nə milli mədəniyyətimiz özümüzə bənzəyir. Nə ədəbiyyatımız, dilimiz, gələnəyimiz, həyatımız, dövlətimiz – heç nəyimiz millətin ləyaqətinə uyğun deyil. Belə bir vaxtda doğru, ya əyri millətçilik ideyasına baş vururuq. Çünkü çoxlarımız şüuraltı olaraq başa düşürük ki, qurtuluş ondadır. Ancaq millətçiliyi çox adamlar qarışdırırlar. Elə bil millətçiliyi başqalarına qarşı acıq faktı kimi, qisas faktı kimi, dağıdıcılıq faktı kimi irəli sürürlər. Bu da müsbət sonuclar vermir. İstəməyən güclər görürlər ki, xalqın içində bir millətləşmə prosesi tərpənir, onlar özlərinin hazırladığı dağıdıcı millətçiliyi bizim toplumumuzun, gəncliyimizin içində dövriyyəyə buraxırlar ki, ölkəmizdə əsil millətçilik formalaşmasın, bayağı millətçilik bizi basqı altında saxlamağa səbəb versin. Sübut eləsinlər ki, siz vəhşilik edirsiniz, siz doğrudan da, bozqurdsunuz, canavarsınız. Bir sözlə, vəhşi türk ideyasını diriltməyə çalışırlar. Belə bir gediş də içimizdəki etnikləri hürküdür, qorxudur. Onlar qorxur ki, biz, doğrudan da, canavarlaşsaq, onları da sıxışdırıb məhv edəcəyik. Bu şüuru qıraqdan rus, inglis yeridir, oturuşdurur, oluşdurur. Özünüz görürsünüz, bölücü (seperatçı) talışlar Rusiyada, ya Avropada ağızlarına gələni danışırlar Azərbaycana qarşı, Azərbaycan türklərinə qarşı. Bunların hamısı bizi istəməyən, bizim oluşmağımızı istəməyən güclərin ortaya atdıqları oyunlardır ki, bu da istər-istəməz Azərbaycanın hegemon xalqı olan türk xalqı ilə başqa etnik qardaşlarımız arasında bir güvənsizlik, bir ümidsizlik yaradır. Biz buna qarşı olmalıyıq. Bütün hallarda biz öz ideyamızı o qədər aydın ortaya qoymalıyıq, qorumalı, arxasında durmalıyıq ki, doğrudan da, Azərbaycanda insanları doğrulara inandıraq. Bizdən qıraqda olan türkçülük, millətçilik həşirdir. Turançılıq çağırışları imperiya istəkləridir. Biz mənəvi Turançılığı qəbul edirik, yəni türk birliyini. Ancaq siyasi Turançılıq imperiya kimi düşünülüb, bunlar hamısı avantüradır.
İlahə Ucaruh: Asif Atanın öz kitabında yazılmışdı ki, talışlar talış mənşəli türklərdir, tatlar tat mənşəli türklərdir. Bax bu ideyanı onlar özləri qəbul edirmi?
Soylu Atalı: Yox, elə deyil. Asif Ata onları assimilyasiya etmək məqsədilə demir. Asif Ata deyir, Azərbaycanda olan xırda xalqlar var. Bax onların gələnəklərinə. Gör Azərbaycan türklərindən nə ilə fərqlənir?! Heç nə ilə fərqli deyil. Nəyimiz varsa, hamısı birdir. Bunu bilən toplum cırmaqlaşmağa qalxmaz, birgə yaşayışını sürdürər.
İlahə Ucaruh: Ana dilləri fərqlidir.
Soylu Atalı: Ana dilləri olmalıdır. Onun əleyhinə deyiləm. Biri var bir ölkədə hegemon xalq – bu türkdür. Bu dövlət türkün dövlətidir, yaradılan mədəniyyət türkündür, birgə yaşayış türk mədəniyyəti əsasında olub, türk kimliyi əsasında olub. Talışın da, ləzginin də, o birilərin də bu dövlətdə, bu mədəniyyətdə qatqıları var, bir varlğa çevriliblər, bir orqanizmin əzaları kimidirlər, heç kim buna qarşı çıxa bilməz. Bu gün talış, ya başqası türkün varlığına qarşı çıxıb nə əldə edəcək? Başqalarının dəyirmanına su tökəcək. Yaxşı, talış bizə qarşı çıxdı, rus bizi işğal elədi. Məgər rus bizi işğal edib talışa talışlıq imkanı verəcək? Onu da assimilyasiya edəcək. Yəni bir orqanizmi məhv edəndə o biri əzaları sağ qalmır ki. Ona görə heç bir etnik qardaşlarımızın seperatçılıq eləməyə haqqı yoxdur. Zaman-zaman onların ayrılıq salmaq istəyənləri anlayacaqlar ki, mədəniyyəti ilə, varlığı, kimliyi ilə bizə bağlıdırlar, bizimlə bir yerdə yaşamağa məhkumdur.
Sizə bir misal deyim, bizim vaxtilə Ocaqçı olmuş bir qardaşımızla bir yerdə olduq. Onun adı Yurdtəkin olub. Onunla mən telefonda danışıram, o qədər heyrətlənir, o qədər dəhşətə gəlir. Ata öləndən sonra ayrılmalar oldu, o da Ocaqda qalmadı. İndi heyrətə gəlir ki, Soylu, sən inqilab eləmisən, mənim içimdə də ölmüş duyğularımı diriltdin. Mənim içimdə işıq yaratdın, ocaq qaladın. Bu oğlan özü talışdır. Mən onunla yas yerində oldum, o özü, onunla bərabər yas yerində olanlar deyirlər biz türkük. Dəyərlərimizin ortaq olmasına görə deyirlər, qaynayıb-qarışdığımıza görə deyirlər. Mən niyə deməliyəm ki, sən türk deyilsən. Əzizlərim, bu insanlar anlayırlar varlığımızın bir olmasını, biz niyə 3-5 adama görə başqa düşüncələrə qapılmalıyıq?! Nə isə, zaman hər şeyi yoluna qoyacaq. Mən rahatsız deyiləm. Zaman-zaman kiçik etniklərin başa düşməyənləri də başa düşəcək, biz onların qoruyucusuyuq. Tarixin heç bir dönəmində biz onları əzməmişik, onları sıradan çıxarmamışıq, onları assimilyasiya eləməmişik. Tərsinə, qaynayıb-qarışmışıq. Bir də ki, məgər bütün türklər bu məsələ ilə bağlı sağlam düşünürlər?! Düşünmürlər. Ocaq ona görə var ki, düşünsünlər.
İlahə Ucaruh: Çox sağ olun, dinlədim, öyrəndim. Bəzən yazılar oxuyuram, belə şeylər məni düşündürür. Bir araşdırmaçı rusca məqalə yazıb, onu oxudum, yaxşı mənada təəccübləndim. Türkçülüklə bağlı yazıb ki, Azərbaycanda türkçülük ideyasını qəbul edən az oldu, ona görə də milli ideologiya kimi Azərbaycançılığı qəbul etdilər. Türkçülüyü qəbul etmədilər, çünkü burda bir çox başqa xalqlar da vardı. Maraqlıdır, Asif Atanın fikirlərinə yaxın idi. Adını çəkməsə də, hiss olunurdu, araşdırıb. Onun məqaləsi məndə bu fikri oyatdı. Asif Atanın da belə bir fikri var ki, Azərbaycan bir deyilsə, ikidirsə, deməli, Azərbaycan yoxdur. Azərbaycan bir olanda olacaq.
Soylu Atalı: Söz yox, biz içimizdə olan talışların, başqa etniklərin xoşuna gəlib-gəlmədiyi üçün millətləşmə sürəcini dayandıra bilmərik. Çünkü millətləşərkən onlara qarşı davranmırıq, onlara qarşı addım atmırıq, tərsinə, onlarla daha da sıx birləşirik, birləşməliyik. Bizim millətləşməyimiz onların özünəxaslıqlarını görməyimiz deməkdir həm də.
Hamınıza təşəkkür edirəm. Var olun, qoşuldunuz, bir yerdə söhbət etdik, gözəl gün keçirdik. Belə günləri yenə keçirərik.
Atamız Var olsun!
(Qeyd: Bir zamanlar keçirdiyimiz tədbirləri çağaşırı payıaşırıq)
Üzü köçürüldü: Yağış Ayı, 42-ci il. Göyçay.
(noyabr, 2020.)
