DİN və MƏDƏNİYYƏT
Mədəniyyət – xalqın (yaxud xalqların) adətində, ənənələ¬rin-də, məişətində, geyimində, yazısında, incəsənətində, musiqi-sində, ədəbiyyatında, bir sözlə, həyatın bütün sahələrində onun yönünü, simasını formalaşdıran və aqibət birliyinə xidmət edən dəyərdir. Bu dəyərin əsasında milli xüsusiyyətlər, əxlaqi keyfiyyətlər, bəşəri humanizm dayanır və yaxud dayanmalıdır.
Mədəniyyətlərin döyüşü deyirlər. Və bəzi Batı fikir adamları mədəniyyəti buxov kimi qiymətləndirir, onu gerilik sayır və onun ləğv olunmasının zəruriliyindən danışırlar. Bəli, mədəniyyəti insani mahiyyətdən təcrid edib ayrıca bir gerçəklik kimi baxanda bəlkə də o bir çox xüsusiyyətləri ilə zərərli görünə bilər. Və belə olan halda mədəniyyətlərin döyü¬şündən danışmaq olar. Lakin mədəniyyətin başında ağalıq siya¬səti dayanırsa, mədəniyyətin məzmununa antibəşəri, antiin¬sani elementlər daxil edilirsə, belə halda mədəniyyətlərin deyil, siyasətlərin döyüşündən danışmaq doğru olar. Mədəniyyətlər bir-birinə yalnız doğma olmalıdır. Əgər bir-biriylə döyüşürsə, deməli, onlar mədəniyyət deyil, mədəniyyətsizlikdir. Mədəniy-yət¬lərin bir-birinə təsiri qarşısıalınmazdır, fəqət döyüşü olma¬ma-lı¬dır. Əgər varsa, yuxarıda dediyimiz kimi, döyüşün səbəbini başqa keyfiyyətlərdə, – daha doğrusu, siyasi münasi¬bətlərdə axtarmaq gərəkdir. Məsələn, bir sıra Avropa dövlətlə¬rinin davranış tərzi, geyim mədəniyyəti insani prinsiplərə tamamilə arxa çevirir. Bunun da arxasında pulçuluq dayanır. Pulçuluğa elmin imkanlarını da qoşurlar, siyasi əllaməçilikləri də. Pulçuluğun inkişafı üçün bu tip əməllər başqa ölkələrlə əlaqələr qurmaqla genişləndirilir. Xarici və daxili pulçuların əlbirliyi, işbirliyi nəticəsində bir ölkədə yerli mədəniyyət təhrif olunur. Burada başqa təsirlərin, siyasi hegemonluğun artması ilə asılılıq yaranır. Bu da olur mədəniyyətlərin döyüşü. Əlbəttə, biz məsələnin olduqca sadə bir anlamına toxunduq. Mədəniyyətlərin döyüşü anlamını daha mürəkkəb proseslər müşayiət edir. Belə ki, burada vəziyyət daxili və xarici pulçuların sadəcə pul qazanmaq istəkləriylə məhdudlaşmır, hegemon dövlətlərin ağalıq əməlləri bu cür sadə görünən əlaqələrin üzərində möhtəşəm asılılıqlar qurur, dövlətlərin mərkəzə və əyalətə bölünməsi prosesiylə başa çatır. Deməli, bir ölkənin mədəniyyəti bədxah siyasi niyyətlərin təsiriylə insani məzmununu itirir və məkrli münasibətlərin vasitəsinə çevril-məklə özünü başqa mədəniyyətlərə qarşı qoyur. Mə¬¬lum¬¬dur ki, mədəniyyətlərin formalaşmasında dinlərin təsiri daha çox rol oynayıb. İctimai həyatda həlledici təsirə malik olan yas və toy ənənələri əsasən dini qaydalar əsasında həyata keçirilib, bu gün də yas ənənəsi bütünlüklə, toy ənənəsi isə qismən dini qaydalarla gerçəkləşir. Nəzərə alsaq ki, hər xalqın dini yoxdur, yəni özü din yaratmayıb, deməli, həyatını başqa mədəniyyətin təsiri ilə qurur. Təbiidir ki, hər xalq din yaratmaq gücündə deyil. Və nəzərə alsaq ki, mədəniyyətin başında da siyasət dayanır, deməli, başqasının mədəniyyətini əhatəli şəkildə qəbul edən xalq onun siyasi asılılığına məruz qalır. Böyük mədəniy¬yəti qəbul eləmək də məğlubiyyətdir (asılılıq yarandığına görə), qəbul eləməmək də (ictimai anarxiya yarandığına görə), bəs onda xalqlar nə etməlidir?! Bu mürəkkəb suala sadə cavab vermək mümkün deyil. Nə qədər ki, dinlə siyasət ictimai həyatda əlaqəli şəkildə yaşayır və nə qədər ki, din siyasətin aləti qismində çıxış edir, problemdən çıxış nöqtəsi tapmaq mümkün deyil. Burada biz Asif Atanın (İnam Atanın) “dini İnamla, siyasəti ruhaniyyatla əvəz eləmək” prinsiplərinin zəruriliyi ilə üzləşirik. Bəs din İnamla, siyasət ruhaniyyatla əvəz olunanda nə baş verir?! Əvvəla, din İnamla əvəz olunanda fantastik və xülyəvi ideallar öz yerini ruhani ideallara verir. Ruhaniyyat mifik obrazlardan xilas olur. İdealın gerçəkliyə təsiri, Ruhaniyyatın mənəvi həyatımızda müqəddəs təsiri reallığa çevrilir. Dünyaya, həyata, insana baxış elmi və idraki əsaslara söykənir. Dünyabaxışın əsasında vahid, bəşəri bir xətt dayanır. Xalqların həqiqətləri onlarla yerə bölünmür. Vahid bir xətt əsasında hər xalqın öz milli siması formalaşır. Bir xalqın xüsusiyyətləri başqası tərəfindən məcburi şəkildə qəbul olunmur, başqa sözlə, özünəməxsusluq qorunur. Xalqın özünə, – öz imkanlarını aşkarlamasına inamı onun mənəviyyatını, mənliyini assimilyasiyadan qoruyur. Məsələn, ərəb dilində danışan bir Allahın varlığına inam türk xalqını da ərəbvari düşünməyə, yaşamağa zorladığı halda Asif Atanın (İnam Atanın) yaratdığı “Dünyanın Əzəli, Əbədi, Kamil, Sonsuz Dünyalıq mənasına inam” heç bir xalqı türk əsarətinə sürümür. Bu İnamın varlığı hər bir xalqın özümlü dəyər yaratmasına stimul verir. Belə olan halda İnam yaratmayan xalq da başqa təsirlərdə assimilyasiya təhlükəsindən xilas olur. Çünki İnam hər xalqı özünə tapşırır. İnsani prinsiplərə zidd olmayan adət-ənənələr özümlü olduğu dərəcədə bəşəri vəhdətin gözəlliyini ifadə edir. Siyasət ruhaniyyatla əvəz olunanda insanilik qurban verilmir. Hər bir xalqın dövləti müstəqilliyi və müstəqil yurddaşlığı təsdiq olunur. Əsil mübarizə bu yönə xidmət eləməkdir. Siyasətin mənasızlığına inanmadan – azad və müstəqil olmaq mümkün deyil. Siyasəti məqsədə çevirirlər. Əslində isə siyasət siyasətsizliyə qədərki mərhələdə ötəri bir vasitə olmalıdır. Yuxarıda vurğuladıq ki, bizim inamımıza görə siyasət ruhaniyyatla əvəz olunmalıdır. Hərçəndi biz həm də Uluyurd hərəkatının yaranmasında israrlıyıq. Belə isə bizim baxışlarımız ziddiyyətli çıxmırmı? Burada biz özümüzə bəraət axtarmadan fikrimizi əsaslandırmağa çalışırıq. Biz fikirləri quraşdıra bilmərik. Bu, özünü inkar etmək olar. Əgər fikrin heç bir gerçək əsası yoxdursa, onu demək özünü aldatmaqdan başqa bir şey deyil. Bizim “Ruhani Birlik” idealımız var. Bunun gerçəkləşməsi müqəddəs əməllərlə yaşayan insanların ardıcıl Ruhani mübarizəsi nəticəsində mümkündür. Uluyurd Hərəkatı isə bugünümüzün uçurulmasına qarşı ictimai-siyasi dirənişdir. Nə qədər ki, ruhani səs ləng eşidilir, bu hərəkat bu gün üçün qaçılmazdır. Adamlığın İnsanlıqla əvəz olunması, başqa sözlə, Adamlıq mühitinin İnsani mühitlə əvəz olunması uzun, fəqət ardıcıl əməllər, ömürlər tələb edən prosesdir. Amma Hərəkat özü də Ruhaniyyata söykənməli və onun ali məqsədlərinə xidmət göstərməlidir. Biz yenidən qayıdırıq dinin mədəniyyətə təsiri mövzusuna. Bu mövzunu biz əsasən öz ulusumuzun həyatında apardığımız müşahidələrlə ifadə etməyə çalışacağıq. Dinlə mədəniyyətin əlaqələrindəki ziddiyyətləri izah eləmək üçün türk olaraq bizim ulusumuzun aqibəti daha böyük əhəmiyyət kəsb edə bilər. Çünki böyük dəyərlər yaratmayan xalqlara daha böyük mədəniyyət yaradan xalqların təsiri müəyyən məqsədlərlə kimlər tərəfindənsə bəraətləndirilə bilər ki, bununla da mədəniyyətlə zor arasında bərabərlik işarəsinin qoyulmasına haqq qazandırılmış olar. Bizim ulusumuz isə böyük dəyərlər yaratdığı halda, hətta dünyanın ən ulu peyğəmbəri olan Zərdüştü verdiyi halda, başqa dünyabaxışın, mədəniyyətin təsirinə düşməsi taleyimizdə çox acınacaqlı vəziyyət yaradıbdır. Millət olaraq öz adımızdan, yazı mədəniyyətimizdən məhrum olmuşuq. Yurdumuz da, insanlarımız da xırda-xırda hissələrə bölünüb, – qoltuqlara, əsarətlərə düşmüşük. İslamın Azərbaycana gəlişi ruhani boşluq əsasında yox, zor əsasında baş verib. Bir xalqın dini ənənələrinə, mədəniyyətinə başqa dinlərin, mədəniyyətlərin təsiri daxil olanda mürəkkəb həyat tərzi yaranır. Bu mürəkkəbliyi aydınlaşdırmaq da, bundan xilas olmaq da xeyli çətinləşir. Məsələn, türklərə İslam dininin yad olduğunu izah edəndə, ayrı-ayrı şəxslər elə cəhətlər göstərirlər ki, bu cəhətlərdə milliliyin olması şəksizdir. Halbuki o cəhətlərin İslama heç bir aidiyyatı yoxdur, sadəcə İslama qarışdırılıb. Xalqın içində İslamı qoruyub saxlayan cəhətlərdən biri də məhz özümlü cəhətlərin süni şəkildə dinə qarışdırılmasıdır. Bu özümlü cəhətlər ulus üçün ciddi iş görə bilmir, çünki meyarın yerində İslam dayanır. Yaxşı nə addım atırsan at, o, İslamın adına yazılacaq, ona xidmət edəcək. Bu cür dolaşdırmalarda, qarışdırmalarda yaxşı keyfiyyətlər zərərli gedişlərə təslim edilir. Məsələn, Tanrıçılıq tamamilə başqa bir məzmun daşıdığı halda, bu gün o, İslam Allahçılığı ilə (Allahçılığın xeyrinə) qarışdırılır. Bu isə ölkənin, ulusun özüylə bağlı müəyyənliyə gəlib çıxması yolunda maneəyə çevrilir. Eləcə də Novruz bayramını İslama aid eləmək cəhdləri var. Dədə Qorqud boylarına, başqa İslamaqədərki dəyərlərimizə, folklorumuza İslam atributları daxil edib, İslam dəyəri kimi təqdim eləmələr bizim milli müəyyənliyimizə qarşı atılan addımlardır. Dədə Qorqudun tarixi xristian erasından da qədim olduğu halda onu 7-ci əsrə aid eləmək açıq qəsd əməlidir. Tarixdən məlumdur ki, İslam Azərbaycana əsasən 9-cu yüzildə Babəkin amansız edamından sonra gəlib. Belə çıxır ki, İslam Ərəbistanda təzəcə başlayan kimi, Azərbaycanda bizim Dədəmiz müsəlman oldu, 9-cu əsrdə Babək təzədən öz Dədəsinə qarşı, yəni onun əqidəsinə qarşı döyüşə başladı. Bizdə alim, ziyalı qorxaqlığı, məsuliyyətsizliyi xalqın tarixini təhrif eləmək ənənəsi yaradır və sabahımızı həmin yanlışlar üzərində qururlar. Bu təhriflərin nəticəsidir ki, türk qonaqsevərliyinin belə İslam təsiri ilə yarandığı iddia olunur. Qonaqsevərliyin əsasında milli dünya¬baxışın yetirdiyi humanizm dayanır. Dünyabaxış millətdə xarakter yaradır. Yad dünyabaxışa tapınan xalqın mətinliyi, humanizmi axıra qədər özünə inandıra bilməz. Yad sözü özündə bir yanlışlıq da daşıyır, – ən azı başqası üçün. Eləcə də şəxsin xüsusiyyətləri axıra qədər sabit, dayanıqlı, inandırıcı ola bilməz. O elə şeylərə tapınır, elə səviyyələrə inanır ki, bunun nəticəsində xislətində qorxaqlıq da qalır, dönüklük də. Sənə dost olar, fədakarlıq edər, ona inanarsan. Sonucda yad dünyabaxışın onun ömründə yaratdığı yarımçıqlıqdan sənə xəyanət edər. Buna görədir ki, Asif Ata öz İnamını İnsan üzərində qurub, Mütləqə İnam insanı hər cür nisbi münasibətlərin üzərinə qaldırır, İnsanlığı həyatın Ali meyarı kimi təsdiq edir. Türk sözünün altında yeni dünyabaxış, yeni dəyər yaranmasa, bu söz təməldən ayrıla və ləğv oluna bilər. Çağdaş Azərbaycançılıq çağırışları, yad baxışların, mədəniy¬yətlərin dalınca qaçmaq buna gətirib çıxara bilər. Türk adını qorumaq üçün bu ad altında yaranan dəyərlərə yiyə durmaq gərəkdir. Bu adı özümlü mədəniyyətin, özümlü dəyərin üzərinə yazmaqla yaşatmaq mümkündür. Bunun üçün xalq imtina ləyaqətini bacarmalıdır. Bizə görə türklər İslamdan imtina etməlidirlər. Nəinki türklər, ərəblər də ondan imtina etməyi bacarmalıdırlar. Bir xalqın yaratdığını özündən çox başqaları mənimsəyirsə, nə yaradan, nə də mənimsəyən inkişafa nail ola bilmir. Birincisi, mənimsəyən (bəhrələnən yox), yəni türklər yaradandan, yəni ərəblərdən mədəniyyətcə heç də aşağı səviyyədə deyil, əksinə tarixdən göründüyü kimi, üstündür. İkincisi, yaradılan, yaxud mənimsənilən geridir, gerilikdir. Gerilik isə xalqlara yalnız dartışmalar verir. Zərdüştü, Babəki, Dədə Qorqudu, Nəimisi, bu gün Asif Atası olan bir xalqın 7-ci yüzil bədəvi psixologiyasının geriliyinə pərçimlənib qalması doğrudan da ağrılı məsələdir. Təəssüf ki, Azərbaycanı asılılığa, köləliyə alışdırmaq cəhdləri müəyyən mənada alınıb, baş tutub. Ərəbçilikdən, rusçuluqdan, nəhayət, avropaçılıqdan qopa bilməmək onun göstəricisidir.
Biz dedik ki, dini dünyabaxış bütün atributları ilə hamının olanda bir ulusda birlik yaratmaq gücünü itirir. (Hələ biz onun doğru, yaxud yanlış olduğunu demirik). Əgər Yəhudi dini milli din səviyyəsindən çıxıb fövqəlmilli dinə çevrilsəydi, yəhudi xalqının aqibəti necə olardı?! Zənnimizcə, yəhudilər dağılardılar və tamamilə assimilyasiyaya uğrayardılar. Xris¬tian¬lığın meydana gəlməsi və dünyaya yayılması da bir mənada yəhudilərin xilası kimi qəbul edilə bilər. Belə ki, Yəhudi dini Avropa dövlətləri tərəfindən mənimsənilsə idi (bəhrələnilsə yox), ənənələrin qarışması ilə balaca bir yəhudi öz milli müəyyənliyini itirə bilərdi. Balaca xalq olan yəhudi böyük işlər görməklə (əlbəttə, zaman baxımından) ləğv olunmaqdan xilas oldu. Türk isə böyük olduğu və böyük imkanları olduğu halda, öz imkanlarından aşağı səviyyədə dayanan İslamı başı üzərinə qaldırmaqla özünü inkar xətti tutdu. İslam türkün birliyinin deyil, pərakəndəliyinin təminatçısı qismində çıxış edir. Heç təsadüfi deyil ki, bu gün farslar İslamın təsiri ilə Azərbaycanı bölünmüş vəziyyətdə saxlayır. Əgər biz İslamı birlik rəmzi kimi qəbul edib birləşməyə can atsaq, onda gərək müstə¬qilliyimizdən imtina edib İranın əyaləti olmaq statusunu üzərimizə götürək. Bəs Mütləqə İnam necə, – milli olmalıdır, yoxsa dünya çaplı?! Bizə görə bu dünyabaxış bütün atributları ilə yox, bəşəri məzmunu ilə hamınınkı ola bilər, xalqların milli xüsusiyyətləri, adətləri türkünkü ilə əvəz olunmamaq şərtiylə. Çünki “Əzəli, Əbədi, Sonsuz, Kamil Dünyalıq” bir xalqın milli keyfiyyəti deyil, bəşəridir. (davamı var)
