I. FƏRD və KÜTLƏ
İnsan haqqında təsəvvürlər, bilgilər, axtarışlar çox mürəkkəbdir və müxtəlifdir. İnsanın mənşəyi, psixologiyası, sosial həyatı, ictimai mövqeyi haqqında çoxsaylı mülahizələr ortaya qoyulmuş, əksər hallarda insanın fərd olaraq dərk olunması arxa plana keçmişdir. Biz insanın mənşəyi haqqında gərgin axtarışları təbii sayırıq. Bu, idrak məsələsidir. İdrak cavab tapmamış axtarışları dayandırmır. İnsan hardan başlayır, insan varlığının dərk olunması mümkündürmü və s. bu kimi suallar həmişə aktual olub. Dünyəvi sayılan dinlər (əsasən semit dinləri) insanın kənar qüvvə tərəfindən yaradılması üzərində dayanır. Başqa baxışlar bununla bağlı əsaslı bilgiyə malik olmadıqları üçün dinlərin fantastik qənaətlərini təkzib etmirlər. Təkamül nəzəriyyəçilərinin «insan heyvandan əmələ gəlibdir» qənaətləri isə ümumiyyətlə qeyri-ciddidir.
Asif Atanın yaratdığı İnama görə, insan mənaca əzəlidir. İnsan özündə İnsanilik adlı məna daşıyır. Bu məna yaradılmır, sonradan yaranmır. Ümumiyyətlə, Mənanın yaradılması, yaxud sonradan yox yerdən peyda olması doğru deyil. Gerçəklik hardansa başlayır, hansısa zaman kəsiyində mövcud olur və da-
yanır, fəqət yox olmur. Məna da gerçəkliyin içindədir, ondan kənarda deyil. Mənanın əzəliliyi isə əsas verir deyək ki, insan haradansa başlamır, o əzəlidir. Məna ilə gerçəkliyi bir-birindən təcrid eləmək olmaz. Əlbəttə, Məna və gerçəklik keyfiyyətcə fərqlidir, lakin biri digərindən kənarda deyil. Şübhə yoxdur ki, yaradıcı Allah ideyası Məna ilə gerçəkliyi təcrid eləyən fikirlər əsasında formalaşıb. Dünyanın kənardan yaradılması və idarə olunması onun mexaniki bir şeyə çevrilərək bəsitləşməsi və təbiiliyini itirməsi demək olardı. Bizə görə, bu cür baxışların elmi və idraki əsası yoxdur. O ki qaldı mənanın təzahür prosesi, yəni maddi təzahür etməsi və həm də məna olaraq qalması necə baş verir, – şəxsən mən bir fərd olaraq bununla bağlı nəsə demək iqtidarında deyiləm. Bu yazıda biz insanın ruhani varlıq olması ideyası üzərində dayanmaq istəyirik. Lakin müraciət elədiyimiz bu ideya bizə tarixdən gəlmir, Mütləqə İnam sisteminin tərkib hissəsidir. Dində, cəmiyyətdə, fəlsəfədə, quruluşlarda insana olan münasibət bizi qane etmir. Bizim baxışımıza görə, ictimai, siyasi, milli problemlərin əsasında insana doğru qiymət verilməməsi dayanır. İnsan üzərində sonu görün-məyən basqılar təkcə həyati problemlərlə məhdudlaşmır, bizim hər an müşahidə elədiyimiz daha amansız fəlakətlərlə sonuclanır. Fərd azadlığını itirəndə ədalətsizlik mühiti yaranır. Belə bir mühitdə zor həlledici olur. Fərd cəmiyyətdə zor vasitəsiylə idarə olunur. Əlbəttə, çıxış yolunu fərdin tərki-cəmiyyət həyat tərzi yaşamasında axtarmaq doğru deyil. Fərdlərin birgə yaşamaq zərurəti mövcuddur. Bu zərurətdən qaçmaq mümkün deyil. Elə ona görə də ayrı-ayrı dövrlərdə fikir, düşüncə adamları fərdlərin toplum halında yaşamasını təmin etmək məqsədiylə vahid bir meyar axtarmışlar. Bu axtarışlar fəlsəfi düşüncələr, dini baxışlar qismində mövcud olmuş və həyatın gedişinə təsir göstərə bilmişlər. Lakin arzu olunan həyat qurulmamış, İdeal – mücərrəd olaraq qalmışdır. Çünki işin çox az hissəsi insandan asılı götürülmüş, daha çox hissəsi isə insandan kənarda dəyərləndirilmişdir. Yaranan qanunlar, dövlət quruluşları həyatı idarə etmək məqsədi daşımışdır. İnsanın ağlı, düşüncəsi, əməyi, imkanları idarə olunmuş və mənimsənilmişdir. Bunun sayəsində insan fərdi qüdrətini itirmiş, alətə, vasitəyə çevrilmişdir. Həqiqətə xidmət etmək – düşüncələri tərk etmiş, həyat uğrunda heyvani mübarizə bərqərar olmuşdur. Azadlıqdan məhrum olmuş, müstəqilliyini itirmiş insanların birgə yaşamaq məcburiyyəti kütləvi məzmun almış, insan kütləyə çevrilmişdir.
İnsanın taleyində mürəkkəblik yaradan amillər maraq doğurur. İnsanla bağlı, onun həyatını yönəldən məsələlərlə bağlı nəyisə asan qəbul etmək və ya asan rədd etmək ciddiyyətdən deyil. Nəyinsə pis olduğunu dilə gətirib inkar etmək, yaxud nəyinsə yaxşı olduğunu təbliğ etmək ilk baxışdan publisistik cazibə yarada bilər, amma addıma çevrilib yeriş yarada bilməz. Habelə problemlər üzərində dəqiq müşahidələr aparıb fikir bildirmək də işin çox az hissəsidir. Yol, yön, meyar olmayanda fəlakətlər üzərində aparılan müşahidələr yaxşı olmayan nəticələr verir, – inam sarsılır, zəlalət həyatı daha da əyir. Bu müşahidələr çıxış yolları aramağı da təkanlaşdıra bilər. Bu isə axtarışın xüsusiyyətlərindən asılıdır. Əvvəla, fəlakətlər üzərində müşahidələr aparan kəsin axtarışlarında dönməz inam olması gərəkdir və onun çıxış nöqtəsi aramaq istəyi axtarışının məzmununda yer tutmalıdır. «Elə belə də olmalıdır» qənaəti yaradıb həyatı uğursuzluğa bərabər götürmək yolverilməzdir. Çünki inkişaf həyatın məzmununda var və insan bədbəxtlik üçün doğulmayıb. Biz iradəçilik (volyuntarizm) üzərində «belə eləmək gərəkdir» qərarı vermək fikrindən də uzağıq. İstəyirik məsələyə yanaşma biliyə və məsuliyyətə əsaslansın.
DİN və AZADLIQ
İnsanın həyatında ən çox rol oynayan amillərdən biri kimi dinlərin məzmununa nəzər yetirməyi bəzi məsələləri aydınlaşdırmaq baxımından gərəkli hesab edirik. Hər bir din müəyyən yeniliklərlə gəlsə də, əsasən ibtidai baxışlar üzərində qurulub. Təbiidir ki, ibtidai baxışlarda dayanıb qalmaq tərəqqiyə yol aça bilməz. Bəs necə olur ki, ibtidai baxışlar yaşaya bilir, inkişaf təbii axara çevrilə bilmir? Bəlkə insanın imkanı mövcud olan gedişatı ötməyə qadir deyil? Bəlkə xeyirin şər tərəfindən üstələnməsi qarşısıalınmazdır?! Dinin həyata münasibətində bu sualların cavabını tapmaq doğrudan da çətindir. Əlbəttə, biz dini yanaşmanın səhv olduğunu bildirməklə öz işimizi bitmiş hesab eləmirik. Bu məsələni ciddi öyrənib özümüz üçün aydınlaşdırmağa çalışırıq. Biz sadəcə inkarçı mövqe daşımırıq, inam yaradırıq. Məqsədimiz də odur ki, həqiqətsizliyin inama qarışmasına imkan verməyək. Bunun üçün bir çox gerçəklikləri bilmək gərəkdir. Və bunun çətinliklərini anlamağa çalışırıq.
Bəşəriyyətin axtarışları nə qədər mürəkkəbdir! Gah bu, gah da başqa məbud tanımaq, ona tapınmaq nədən doğur?! Tarixdə bəşəriyyətin vahid bir idealı olmayıb. Allahı isə bəşəriyyətin vahid idealı kimi qəbul eləmək çətindir. Çünki Allahı ideal kimi dərk eləmək olduqca problemlidir. Allaha qarşı mövcud münasibətlər də onun ideal kimi qəbul olunmasını rədd edir. Allaha olan münasibətlər çox ziddiyyətlidir. Allah – gerçəkliyə gərək olmayan mücərrəd bir uzaqlıqdır. Belə olan halda ideal mənasızlaşır və həyatdakı yanlışlara, əyintilərə yol açır. Ümumiyyətlə, bəşəriyyətin bu gün də ayrı-ayrı dinlərə tapınması – onun vahid ideala malik olmadığının göstəricisidir. Burada biz ideal deyəndə hər kəs üçün böyük həqiqət, «Məna birdir» anlamını nəzərdə tuturuq. Hər xalqın ideal şəxsiyyətinin, dəyərinin olmasını, yaxud olmalı olduğunu çox vaxt danmırıq.
Beləliklə, dinin yaratdığı ideal insana gərək olmur, hətta insana qarşı olur. Bu səbəbdən də dünyəvi sayılan dinlər əski təsəvvürlərdən köklü şəkildə fərqlənmirlər. Totemizm, animizm kimi baxışlar dünyəvi sayılan dinlərin məzmununda bir çox cəhətləriylə indi də yaşamaqdadır. Hətta bəzən ədəbiyyat səhifələrində əski təsəvvürlərlə (məsələn, şamançılıqla) öyünmələrə də rast gəlmək olur. Bizim keçmişdə əski təsəvvürlərlə yaşayan insanlara heç bir xor baxışımız yoxdur. Sadəcə aşağı idrak səviyyəsinin, yaxud idraksızlıq səviyyəsinin yaratdığı primitiv təsəvvürləri istər ədəbiyyatda, istər dini qaydalarda bu günə daşımağı zərərli sayırıq. O ki qaldı dinlərin dünyəvi adlanmasına, – deməliyik ki, istənilən təhrif yalnız zərərli təsirə malik olur. Dinlər dünyaya yayılsalar da, dünyalaşa bilməyiblər. Başqa sözlə, bəşəri məzmuna malik deyillər. Qılınc zoruyla yeridilən din elə zora tapındığı andaca bəşəriliyini itirir. Hələ biz onun məzmununun olub-olmadığını demirik. Çünki başlanğıc sonrakı gedişlərdə həlledici təsirə malik olur. Hər şeyi, çətinə dirənəndə, zor vasitəsiylə həll etmək ənənəsi yaranır. Zor azadlığa qarşıdır. Ümumiyyətlə, zoru təkcə silah-sursatla eyniləşdirmək doğru deyil. Hər hansı məsələ azadlıqdan kənarda həllini tapırsa, bunun adı elə zordur. Zorun məkr, biclik, qəbahət, xəyanət, biçimləri var. Məkr, biclik, xəyanət, qəbahət işləməyəndə silah işləyir. Bu deyilənlər isə bəşəriliyə qarşı yönəlmiş addımlardır.
Bu qədər zərərlərə baxmayaraq, heç bir din başqa xalqların həyat tərzinə bütün atributları ilə daxil ola bilmir. Çünki bir xalqın tarixi-psixoloji durumunu əks etdirən bir dünyabaxış başqa bir xalqı bu baxışı yaradan xalqla mütləq eyniləşdirə bilməz, başqa xalqın, yaxud xalqların özünəməxsusluğunu tamamilə ləğv edə bilməz (Genetik assimilyasiya belə mütləq olmur, o ki qala ruhun ləğvi). Ya müəyyən mənada assimilyasiya edər, ya da həqiqətə tapınmaq gücündən, bəşəri məzmun daşımaq iqtidarından asılı olaraq, həmin dünyabaxış – özünün yaradıcısı olan xalqla başqa xalqları doğmalaşdıra bilər. Hərçəndi din heç bir vaxt belə məsuliyyətli yükün öhdəsindən gələ bilməyib. Və xalqlar sözün həqiqi mənasında bir-birinə qarşı əsil doğmalıq səviyyəsi yarada bilməyiblər. Bu da onu göstərir ki, din bəşəri məzmun daşımaq səviyyəsindən aşağıdır. Bəs biz nəyə əsaslanıb bu qənaətə gəlirik?! Dövrümüzdə bir çox alimlər də keçmişdəki dini baxışları, mədəniyyətləri tədqiq edir, onlarda bir çox bəsitliklər, yanlışlar ortaya çıxarırlar. Bütün bunlar ümumi idraki inkişafın sayəsində baş verir. İdraki inkişafa, əlbəttə, mane olmaq mümkün deyil. Məlum olur ki, dini meyarlar və ona söykənən baxışlar idraki inkişafın növbəti mərhələsinə qədər yaşaya bilir, bu və ya başqa təsirə malik ola bilir. Bu da onu göstərir ki, indiyə qədər meydana gətirilən baxışlar nisbidir, Adamlıq səviyyəsində yaranır və əsasən Adamlıq səviyyəsində cəmiyyətin nizamlanması üçün meydana gətirilir. Necə olur ki, əski baxışlar bugünə gəlib çıxır? – Biz dedik ki, həmin baxışlar idraki inkişafın növbəti mərhələsinə qədər yaşaya bilirlər. İdraki inkişafın növbəti mərhələsi o deməkdir ki, artıq əskinin yaşamı üçün müqavimət var və bu müqavimət böyüdükcə əskilik tədricən təsirini itirməyə başlayır. Başqa baxışlara nisbətən Dini baxış bu prosesdə gec təsirsizləşir. Bu da ona görədir ki, insanlar yüzillərlə içlərinə hakim kəsilmiş təsəvvürlərdən asanlıqla əl çəkə bilmirlər, yarana biləcək boşluq intuitiv olaraq cəmiyyəti dəhşətə gətirir. Odur ki, o özünün həqiqət kimi anladığı və qəbul elədiyi baxışın əsasən yanlış olduğunu qəbul eləmək istəmir və onun müdafiəsinə qalxır. Fəqət bu qoruma kor-koranəlik səviyyəsində olanda xeyir təsdiq olunmur. Deməli, mahiyyətcə yaxşı olan keyfiyyət (qoruma əməli) yaxşı olmayan bir şeyə xidmət göstərir. Öz məbudunu qorumaq müqəddəslikdir. Məbudda yalan olanda isə müqəddəslik idraksızlıq səviyyəsinə enir və ülvi təsirini itirir. İndi necə düşünək, bəşəriyyət səhvmi edib din yaradıb? Bəlkə dinin yaranması da qaçılmaz olub?! Biz sadəcə ittiham eləmirik ki, niyə din yaranıb, biz deyirik niyə İnam yaranmamalıdır?!
İdrak nisbilikdən çıxa bilməyəndə nə qurursa, Adamlığın yeni səviyyəsi üçün qurur. Əlbəttə, idrak insani prinsiplərdən tamamilə kənarda da durmur, fəqət indiyə qədər Mütləq İnsanilik tələbi əsasında da durmayıb. Adamlığın yeni səviyyəsi də Adamlıqdır. Ona görə də ictimai inkişaf tam bərqərar ola bilmir. Deməli, elə meyar tapılmalıdır ki, o heç vaxt dəyişməsin. Gərək inkişaf Dəyişməzliyin əsasında baş versin. Belə olan halda yaranan hər bir yeni dəyər özündən sonrakı dəyərə stimul verəcək və özü də özünün ümdə cəhətləriylə yeni dəyərə qovuşub inkişaf mərhələlərində yaşayıb gərək olacaqdır. Hər bir əsil dəyərdə bütün zamanlara gərək olan keyfiyyətlər yaşayır.
Meyar isə o vaxt dəyişməz ki, o Əzəli, Əbədi, Kamil və Sonsuz mahiyyətli olsun. Meyar kimi biz, İnsanilik imkanını qəbul edirik. Və hesab edirik ki, İnsanilik imkanına inam insanlarda daxili tələbat olaraq əbədi yaşardır. Bu isə ictimai tərəqqi üçün hərəkətverici bir qüdrətdir.
Din İnamın yanılmasından yaranıb. İnamın yanılması azadlığın itirilməsi ilə sonuclanır. Əslində siyasət də inamın yanılmasından başlayan prosesdir. Ləyaqətə inam azalanda bicliyə üstünlük verilir. Hamı bir-birini aldatmaqla, əyməklə yaşayır. Yaşamağın anlamı ləyaqətsizlik səviyyəsində bilinir. Cəmiyyət təbiətin sərvətləri hesabına insani yaşamağı qura bilmir. Həyat bioloji məzmunla eyniləşdirilir. Xeyirin təsdiqi yönündə tərəqqi başa gəlmir. Cəmiyyət təbəqəyə bölünür: – yaşamağı bacaranlar və yaşamağı bacarmayanlar. Buna sinifli cəmiyyət deyirlər. İnsanların sinfə aid edilməsi yaşamaq uğrunda mübarizənin təzahürüdür. Yaşamaq uğrunda mübarizə aparan insanın azadlığa qovuşması müşkül məsələdir. Cəmiyyət azadlıq haqqında düşünməyi çoxdan unudub. İndiki dövrdə mübarizə adıyla fəaliyyət göstərən qüvvələr də əslində azadlıq uğrunda deyil, məişət uğrunda mübarizə aparırlar. Azadlığa mane olan hədəf tanınmır və dərk olunmur. Azadlıqla məişət eyni məzmuna aid olunur.
Dövlətin idarə olunması insani ləyaqətə əsaslanmır, sinfi xarakterə əsaslanır. Bir sinfin digər sinif üzərində hökmranlığı, təsiri uğrunda demokratik dartışmalar gedir. Əyilən sinif əyən sinfin yeri uğrunda təşkilatlanır, düşmənçilik təbliğatı aparır. Ulus uğrunda, yurd uğrunda mübarizə getmir. Məişət uğrunda mübarizə yurda qarşı, ulusa qarşı olan kənar qüvvələrlə əlbir olmaq zərurəti yaradır. Bu gediş insanı fərdi əsarət mühitindən ictimai əsarət mühitinə sürüyür. Din, onun qolları, təşkilatları siyasət tərəfindən bu məsələdə istifadə olunur. İnsanın azadlığının qurucusu olan İnam duyğusu idraksızlıq səviyyəsində olduğu və yalana, mifoloji əsaslara bağlı olduğu üçün şərin xeyir libasına bürünməsini dərk edə bilmir. Avamlıq mühitində şəri tanımaq və onunla mübarizə aparmaq mümkün deyil. İctimai zəlalət yaradan, avamlıq qoruyucusu olan din azadlığın qapısını insanın üzünə bağlayır.
DİN və MƏDƏNİYYƏT
Mədəniyyət – xalqın (yaxud xalqların) adətində, ənənələrində, məişətində, geyimində, yazısında, incəsənətində, musiqisində, ədəbiyyatında, bir sözlə, həyatın bütün sahələrində onun yönünü, simasını formalaşdıran və aqibət birliyinə xidmət edən dəyərdir. Bu dəyərin əsasında milli xüsusiyyətlər, əxlaqi keyfiyyətlər, bəşəri humanizm dayanır və yaxud dayanmalıdır.
Mədəniyyətlərin döyüşü deyirlər. Və bəzi Batı fikir adamları mədəniyyəti buxov kimi qiymətləndirir, onu gerilik sayır və onun ləğv olunmasının zəruriliyindən danışırlar. Bəli, mədəniyyəti insani mahiyyətdən təcrid edib ayrıca bir gerçəklik kimi baxanda bəlkə də o bir çox xüsusiyyətləri ilə zərərli görünə bilər. Və belə olan halda mədəniyyətlərin döyüşündən danışmaq olar. Lakin mədəniyyətin başında ağalıq siyasəti dayanırsa, mədəniyyətin məzmununa antibəşəri, antiinsani elementlər daxil edilirsə, belə halda mədəniyyətlərin deyil, siyasətlərin döyüşündən danışmaq doğru olar. Mədəniyyətlər bir-birinə yalnız doğma olmalıdır. Əgər bir-biriylə döyüşürsə, deməli onlar mədəniyyət deyil, mədəniyyətsizlikdir. Mədəniyyətlərin bir-birinə təsiri qarşısıalınmazdır, fəqət döyüşü olmamalıdır. Əgər varsa, yuxarıda dediyimiz kimi, döyüşün səbəbini başqa keyfiyyətlərdə, – daha doğrusu, siyasi münasibətlərdə axtarmaq gərəkdir. Məsələn, bir sıra Avropa dövlətlərinin davranış tərzi, geyim mədəniyyəti insani prinsiplərə tamamilə arxa çevirir. Bunun da arxasında kapitalizm dayanır. Kapitalizmin canı pulçuluqdur. Pulçuluğa elmin imkanlarını da qoşurlar, siyasi əllaməçilikləri də. Kapitalizmin inkişafı üçün bu tip əməllər başqa ölkələrlə əlaqələr qurmaqla genişləndirilir. Xarici və daxili pulçuların əlbirliyi, işbirliyi nəticəsində bir ölkədə yerli mədəniyyət təhrif olunur. Burada başqa təsirlərin, siyasi hegemonluğun artması ilə asılılıq yaranır. Bu da olur mədəniyyətlərin döyüşü. Əlbəttə, biz məsələnin olduqca sadə bir anlamına toxunduq. Mədəniyyətlərin döyüşü anlamını daha mürəkkəb proseslər müşayiət edir. Belə ki, burada vəziyyət daxili və xarici pulçuların sadəcə pul qazanmaq istəkləriylə məhdudlaşmır, hegemon dövlətlərin ağalıq əməlləri bu cür sadə görünən əlaqələrin üzərində möhtəşəm asılılıqlar qurur, dövlətlərin mərkəzə və əyalətə bölünməsi prosesiylə başa çatır. Deməli, bir ölkənin mədəniyyəti bədxah siyasi niyyətlərin təsiriylə insani məzmununu itirir və məkrli münasibətlərin vasitəsinə çevrilməklə özünü başqa mədəniyyətlərə qarşı qoyur.
Məlumdur ki, mədəniyyətlərin formalaşmasında dinlərin təsiri daha çox rol oynayıb. İctimai həyatda həlledici təsirə malik olan yas və toy ənənələri əsasən dini qaydalar əsasında həyata keçirilib, bu gün də yas ənənəsi bütünlüklə, toy ənənəsi isə qismən dini qaydalarla gerçəkləşir. Nəzərə alsaq ki, hər xalqın dini yoxdur, yəni özü din yaratmayıb, deməli, həyatını başqa mədəniyyətin təsiri ilə qurur. Təbiidir ki, hər xalq din yaratmaq gücündə deyil. Və nəzərə alsaq ki, mədəniyyətin başında da siyasət dayanır, deməli, başqasının mədəniyyətini əhatəli şəkildə qəbul edən xalq onun siyasi asılılığına məruz qalır. Böyük mədəniyyəti qəbul eləmək də məğlubiyyətdir (asılılıq yarandığına görə), qəbul eləməmək də (ictimai anarxiya yarandığına görə), bəs onda xalqlar nə etməlidir?! Bu mürəkkəb suala sadə cavab vermək mümkün deyil. Nə qədər ki, dinlə siyasət ictimai həyatda əlaqəli şəkildə yaşayır və nə qədər ki, din siyasətin aləti qismində çıxış edir, problemdən çıxış nöqtəsi tapmaq mümkün deyil. Burada biz Asif Atanın (İnam Atanın) «dini İnamla, siyasəti ruhaniyyatla əvəz eləmək» prinsiplərinin zəruriliyi ilə üzləşirik. Bəs din İnamla, siyasət ruhaniyyatla əvəz olunanda nə baş verir?! Əvvəla, din İnamla əvəz olunanda fantastik və xülyəvi ideallar öz yerini ruhani ideallara verir. Ruhaniyyat mifik obrazlardan xilas olur. İdealın gerçəkliyə təsiri, Ruhaniyyatın mənəvi həyatımızda müqəddəs təsiri reallığa çevrilir. Dünyaya, həyata, insana baxış elmi və idraki əsaslara söykənir. Dünyabaxışın əsasında vahid, bəşəri bir xətt dayanır. Xalqların həqiqətləri onlarla yerə bölünmür. Vahid bir xətt əsasında hər xalqın öz milli siması formalaşır. Bir xalqın xüsusiyyətləri başqası tərəfindən məcburi şəkildə qəbul olunmur, başqa sözlə, özünəməxsusluq ləğv olunmur. Xalqın özünə, – öz imkanlarını aşkarlamasına inamı onun mənəviyyatını, mənliyini assimilyasiyadan qoruyur. Məsələn, ərəb dilində danışan bir Allahın varlığına inam türk xalqını da ərəbvari düşünməyə, yaşamağa zorladığı halda Asif Atanın (İnam Atanın) yaratdığı «Dünyanın Əzəli, Əbədi, Kamil, Sonsuz Dünyalıq mənasına inam» heç bir xalqı türk əsarətinə sürümür. Bu İnamın varlığı hər bir xalqın özümlü dəyər yaratmasına stimul verir. Belə olan halda İnam yaratmayan xalq da başqa təsirlərdə assimilyasiya təhlükəsindən xilas olur. Çünki İnam hər xalqı özünə tapşırır. İnsani prinsiplərə zidd olmayan adət-ənənələr özümlü olduğu dərəcədə bəşəri vəhdətin gözəlliyini ifadə edir.
Siyasət ruhaniyyatla əvəz olunanda insanilik qurban verilmir. Hər bir xalqın dövləti müstəqilliyi və müstəqil yurddaşlığı təsdiq olunur. Əsil mübarizə bu yönə xidmət eləməkdir. Siyasətin mənasızlığına inanmadan – azad və müstəqil olmaq mümkün deyil. Siyasəti məqsədə çevirirlər. Əslində isə siyasət siyasətsizliyə qədərki mərhələdə ötəri bir vasitə olmalıdır. Yuxarıda vurğuladıq ki, bizim inamımıza görə siyasət ruhaniyyatla əvəz olunmalıdır. Hərçəndi biz həm də Uluyurd hərəkatının genişlənməsində israrlıyıq. Belə isə bizim baxışlarımız ziddiyyətli çıxmırmı? Burada biz özümüzə bəraət axtarmadan fikrimizi əsaslandırmağa çalışırıq. Biz fikirləri quraşdıra bilmərik. Bu özünü inkar etmək olar. Əgər fikrin heç bir gerçək əsası yoxdursa, onu demək özünü aldatmaqdan başqa bir şey deyil. Bizim «Ruhani Birlik» idealımız var. Bunun gerçəkləşməsi müqəddəs əməllərlə yaşayan insanların ardıcıl Ruhani mübarizəsi nəticəsində mümkündür. Uluyurd Hərəkatı isə bugünümüzün uçurulmasına qarşı ictimai-siyasi dirənişdir. Nə qədər ki, ruhani səs ləng eşidilir, bu hərəkat bu gün üçün qaçılmazdır. Adamlığın İnsanlıqla əvəz olunması, başqa sözlə, Adamlıq mühitinin İnsani mühitlə əvəz olunması uzun, fəqət ardıcıl əməllər, ömürlər tələb edən prosesdir. Amma Hərəkat özü də Ruhaniyyata söykənməli və onun ali məqsədlərinə xidmət göstərməlidir.
Biz yenidən qayıdırıq dinin mədəniyyətə təsiri mövzusuna. Bu mövzunu biz əsasən öz ulusumuzun həyatında apardığımız müşahidələrlə ifadə etməyə çalışacağıq. Dinlə mədəniyyətin əlaqələrindəki ziddiyyətləri izah eləmək üçün türk olaraq bizim ulusumuzun aqibəti daha böyük əhəmiyyət kəsb edə bilər. Çünki böyük dəyərlər yaratmayan xalqlara daha böyük mədəniyyət yaradan xalqların təsiri müəyyən məqsədlərlə kimlər tərəfindənsə bəraətləndirilə bilər ki, bununla da mədəniyyətlə zor arasında bərabərlik işarəsinin qoyulmasına haqq qazandırılmış olar. Bizim ulusumuz isə böyük dəyərlər yaratdığı halda, hətta dünyanın ən ulu peyğəmbəri olan Zərdüştü verdiyi halda, başqa dünyabaxışın, mədəniyyətin təsirinə düşməsi taleyimizdə çox acınacaqlı vəziyyət yaradıbdır. Millət olaraq öz adımızdan, yazı mədəniyyətimizdən məhrum olmuşuq. Yurdumuz da, insanlarımız da xırda-xırda hissələrə bölünüb, – qoltuqlara, əsarətlərə düşmüşük. İslamın Azərbaycana gəlişi ruhani boşluq əsasında yox, zor əsasında baş verib. Bir xalqın dini ənənələrinə, mədəniyyətinə başqa dinlərin, mədəniyyətlərin təsiri daxil olanda mürəkkəb həyat tərzi yaranır. Bu mürəkkəbliyi aydınlaşdırmaq da, bundan xilas olmaq da xeyli çətinləşir. Məsələn, türklərə islam dininin yad olduğunu izah edəndə, ayrı-ayrı şəxslər elə cəhətlər göstərirlər ki, bu cəhətlərdə milliliyin olması şəksizdir. Halbuki o cəhətlərin islama heç bir aidiyyatı yoxdur, sadəcə islama qarışdırılıb. Xalqın içində islamı qoruyub saxlayan cəhətlərdən biri də məhz özümlü cəhətlərin süni şəkildə dinə qarışdırılmasıdır. Bu özümlü cəhətlər ulus üçün ciddi iş görə bilmir, çünki meyarın yerində İslam dayanır. Yaxşı nə addım atırsan at, o islamın adına yazılacaq, ona xidmət edəcək. Bu cür dolaşdırmalarda, qarışdırmalarda yaxşı keyfiyyətlər zərərli gedişlərə təslim edilir. Məsələn, Tanrıçılıq tamamilə başqa bir məzmun daşıdığı halda, bu gün o islam allahçılığı ilə (allahçılığın xeyrinə) qarışdırılır. Bu isə ölkənin, ulusun özüylə bağlı müəyyənliyə gəlib çıxması yolunda maneəyə çevrilir. Eləcə də Novruz bayramını islama aid eləmək cəhdləri var. Dədə Qorqud boylarına, başqa islamaqədərki dəyərlərimizə, folklorumuza islam atributları daxil edib, islam dəyəri kimi təqdim eləmələr bizim milli müəyyənliyimizə qarşı atılan addımlardır. Dədə Qorqudun tarixi xristian erasından da qədim olduğu halda onu 7-ci əsrə aid eləmək açıq qəsd əməlidir. Tarixdən məlumdur ki, İslam Azərbaycana əsasən 9-cu yüzildə Babəkin amansız edamından sonra gəlib. Belə çıxır ki, İslam Ərəbistanda təzəcə başlayan kimi, Azərbaycanda bizim Dədəmiz müsəlman oldu, 9-cu əsrdə Babək təzədən öz Dədəsinə qarşı, yəni onun əqidəsinə qarşı döyüşə başladı. Bizdə alim, ziyalı qorxaqlığı, məsuliyyətsizliyi xalqın tarixini təhrif eləmək ənənəsi yaradır və sabahımızı həmin yanlışlar üzərində qururlar. Bu təhriflərin nəticəsidir ki, türk qonaqsevərliyinin belə islam təsiri ilə yarandığı iddia olunur. Qonaqsevərliyin əsasında milli dünyabaxışın yetirdiyi humanizm dayanır. Dünyabaxış millətdə xarakter yaradır. Yad dünyabaxışa tapınan xalqın mətinliyi, humanizmi axıra qədər özünə inandıra bilməz. Yad sözü özündə bir yanlışlıq da daşıyır, – ən azı başqası üçün. Eləcə də şəxsin xüsusiyyətləri axıra qədər sabit, dayanıqlı, inandırıcı ola bilməz. O elə şeylərə tapınır, elə səviyyələrə inanır ki, bunun nəticəsində xislətində qorxaqlıq da qalır, dönüklük də. Sənə dost olar, fədakarlıq edər, ona inanarsan. Sonucda yad dünyabaxışın onun ömründə yaratdığı yarımçıqlıqdan sənə xəyanət edər. Buna görədir ki, Asif Ata öz İnamını İnsan üzərində qurub, Mütləqə İnam insanı hər cür nisbi münasibətlərin üzərinə qaldırır, İnsanlığı həyatın Ali meyarı kimi təsdiq edir. Türk sözünün altında yeni dünyabaxış, yeni dəyər yaranmasa, bu söz təməldən ayrıla və ləğv oluna bilər. Müasir Azərbaycançılıq çağırışları, yad baxışların, mədəniyyətlərin dalınca qaçmaq buna gətirib çıxara bilər. Türk adını qorumaq üçün bu ad altında yaranan dəyərlərə yiyə durmaq gərəkdir. Bu adı özümlü mədəniyyətin, özümlü dəyərin üzərinə yazmaqla yaşatmaq mümkündür. Bunun üçün xalq imtina ləyaqətini bacarmalıdır. Bizə görə türklər islamdan imtina etməlidirlər. Nəinki türklər, ərəblər də ondan imtina etməyi bacarmalıdırlar. Bir xalqın yaratdığını özündən çox başqaları mənimsəyirsə, nə yaradan, nə də mənimsəyən inkişafa nail ola bilmir. Birincisi, mənimsəyən (bəhrələnən yox), yəni türklər yaradandan, yəni ərəblərdən mədəniyyətcə heç də aşağı səviyyədə deyil, əksinə tarixdən göründüyü kimi, üstündür. İkincisi, yaradılan, yaxud mənimsənilən geridir, gerilikdir. Gerilik isə xalqlara yalnız dartışmalar verir. Zərdüştü, Babəki, Dədə Qorqudu, Nəimisi, bu gün Asif Atası olan bir xalqın 7-ci yüzil bədəvi psixologiyasının geriliyinə pərçimlənib qalması doğrudan da ağrılı məsələdir. Təəssüf ki, Azərbaycanı asılılığa, köləliyə alışdırmaq cəhdləri müəyyən mənada alınıb, baş tutub. Ərəbçilikdən, rusçuluqdan, nəhayət, avropaçılıqdan qopa bilməmək onun göstəricisidir.
Biz dedik ki, dini dünyabaxış bütün atributları ilə hamının olanda bir ulusda birlik yaratmaq gücünü itirir. (Hələ biz onun doğru, yaxud yanlış olduğunu demirik). Əgər Yəhudi dini milli din səviyyəsindən çıxıb fövqəlmilli dinə çevrilsəydi, yəhudi xalqının aqibəti necə olardı?! Zənnimizcə, yəhudilər dağılardılar və tamamilə assimilyasiyaya uğrayardılar. Xristianlığın meydana gəlməsi və dünyaya yayılması da bir mənada yəhudilərin xilası kimi qəbul edilə bilər. Belə ki, Yəhudi dini Avropa dövlətləri tərəfindən mənimsənilsə idi, ənənələrin qarışması ilə balaca bir yəhudi öz milli müəyyənliyini itirə bilərdi. Balaca xalq olan yəhudi böyük işlər görməklə (əlbəttə, zaman baxımından) ləğv olunmaqdan xilas oldu. Türk isə böyük olduğu və böyük imkanları olduğu halda, öz imkanlarından aşağı səviyyədə dayanan islamı başı üzərinə qaldırmaqla özünü inkar xətti tutdu. İslam türkün birliyinin deyil, pərakəndəliyinin təminatçısı qismində çıxış edir. Heç təsadüfi deyil ki, bu gün farslar islamın təsiri ilə Azərbaycanı bölünmüş vəziyyətdə saxlayır. Əgər biz islamı birlik rəmzi kimi qəbul edib birləşməyə can atsaq, onda gərək müstəqilliyimizdən imtina edib İranın əyaləti olmaq statusunu üzərimizə götürək.
Bəs Mütləqə İnam necə, – milli olmalıdır, yoxsa dünyəvi?! Bizə görə bu dünyabaxış bütün atributları ilə yox, dünyəvi məzmunu ilə hamınınkı ola bilər, xalqların milli xüsusiyyətləri, adətləri türkünkü ilə əvəz olunmamaq şərtiylə.
DİN və GERÇƏKLİK
Bütün problemlər insana qarşıdır, hər cür uğurlar insana bağlıdır.
Bizim aydınlaşdırmağa çalışdığımız bu məsələlər də insan üçündür. İndi nə dərəcədə məsələyə dərindən yanaşmağı bacarırıq – bu bizim gücümüzün imkanıdır. Dinin insan həyatına təsiri ardıcıl olduğu üçün daim bizim diqqətimizi məşğul edir. Biz ən çox dinin insan taleyinə mənfi təsirlərindən söz açırıq. Bəs onun müsbət təsirləri yoxdurmu?! – Əlbəttə, sualın cavabı məsələyə hansı meyarla yanaşmaqdan asılıdır. Şübhəsiz ki, zaman baxımından yanaşanda dinin müsbət təsirlərini də vurğulamaq mümkündür. Məsələn, islamın meydana gəlməsiylə ərəblərdə bütpərəstliyin yaratdığı özbaşınalıq, pərakəndəlik müəyyən mənada aradan qalxdı. Bununla bərabər, bir çox mənfur köhnəliklər, o cümlədən ilk övladı qız olanların onu diri-diri basdırması kimi vəhşi bir ənənə aradan qalxdı və s. (biz bunlara bu və ya başqa şəkildə «İlahi Xəta» və «İlahi nağıllar karvanı»nda toxunmuşuq). Lakin həqiqət baxımından yanaşanda hansısa köklü dəyişikliklərdən danışmaq mümkün deyil. Ona görə də dini təsəvvürlərin qalması inkişafın qabağını kəsir. Çünki dinin həyata yanaşma üsulu fantastik və mifik səciyyə daşıdığına görə gerçəkliklə təzad təşkil edir. Dinin ehkamlarına məcburi inam var. Din – avamlığın nizamı üçün fəaliyyət göstərən ideolojilikdir, avamlıqdan xilas eləmək üçün yox. Bu, inamın yalanlaşması deməkdir. Yalana inandırmaq məcburiyyəti zorun və bununla da ədalətsizliyin yaşamasını təkanlaşdırır. Dini qorumaq avamlığı qorumaqdır. İnam adamın avamlıqdan xilas olması üçündür. Bu səbəbdən də inamı yalanla yükləmək olmaz. İnamda yalan olanda həyat nizamını itirir. Buna görə də çıxış yolunu diktatura yaradıb zor vasitəsiylə nizamlamağa nail olmaqda görürlər.
Diqqət yetirin, – İblis Allahı öz iradəsinə tabe etdirib Adəm və Həvvanı cənnətdən qovdurur. Adəm və Həvva özlərinin sonrakı nəsilləri ilə birlikldə İblisin verdiyi qərarla əbədi günahkarlıq statusu qazanırlar. İndiki insanları da Adəm və Həvvanın günahlarına görə suçlayırlar. Əgər biz bu mifik münasibəti bir anlıq həqiqət kimi qəbul eləsək, onda gərək bunun ziddiyyətli məzmununun doğurduğu suala cavab axtaraq. Allahın bacarmadığı İblislə yazıq Adəm və Həvva necə bacarmalı idi?! Yazıq «bəndə» ağlını söndürüb cinə, şeytana inanmalıdır ki, inamı olsun, müsəlman sayılsın. Yer, göy saysız-hesabsız mələklərlə doludur – hamısı da mütləq saf. Özləri də yerin, göyün nizamı ilə məşğuldurlar. Amma yer, göy çirkabla doludur. Din yeri, göyü İnsanın əlindən alır, mələklərə verir. Yer, göy insansızlaşır.
Din əsasən təskinlikdən ibarət olub, xilaskarlıqdan yox. Din heç bir dövrdə insanları ədalətsizliyə qarşı birləşdirə bilməyib. İslam hökmranlıq etdiyi heç bir dövrdə böyük mənada sağlam düşüncəyə yönəlik insani əməllər aparıcısı olmayıb. Zorakılıq öndə gedib. Böyük şəxsiyyətlərə münasibətdə bu özünü açıq göstərib. İnsanı mütilik boyunduruğuna salandan sonra ona rəhmli yanaşıblar. Qüdrətli insanlara qarşı amansız, zəlillərə qarşı rəhmli olmaq heç də insanilik meyarı ilə yaşamaq deyil. Azad insanı sevməmək küfrdür. Dinin yalanlarını qəbul etməyən insanlara kafirlik damğası vurub ya məhv ediblər, ya da hər vasitə ilə gözdən salmağa çalışıblar.
Biz dedik ki, bu cür problemlər Adamlığın yaratdığı mürəkkəb psixologiyadan doğur. Cəmiyyəti Adamlıq psixologiyasına uyğun nizamlayan qaydalar yaratmaq haqqında düşünüblər. Başqa sözlə, İnsanilik – cəmiyyətin dəyişməsi üçün Meyar kimi yox, tərbiyəvi vasitə kimi təbliğ olunub.
Bəzi din araşdırıcıları xristianlığı – qulların, məzlumların dini hesab ediblər. Bu fikirlə axıra qədər razılaşmaq olmur. O səbəbdən ki, Quldarlığa qarşı döyüşkənlik çağırışı əvəzinə «bir üzünə vuranda o birini də çevir» çağırışı xilaskarlıq yaratmır, məzlumluğun qalmasına imkan yaradır. Canavarlığa qarşı güzəşt yolverilməzdir. Bir üzünə vurulanda o birini tutursan, ona da vurur və üstəlik səni hələ bir ayağının altında tapdalayırsa, sənin yenidən üzünə vurdurmağınla mütilik, məzlumluq aradan qalxa bilməz. Hind xalqı ruhaniyyat yaradan xalqdır. Biz Buddanın ideyalarındakı gözəllikləri alqışlayırıq. Fəqət Buddanın ideyalarında döyüşkənlik ruhu yoxdur. Bəlkə buna görədir ki, Hind xalqıının xarakterində hardasa bir köləlik formalaşıb.
Bəs görəsən Asif Atanın Mütləqə İnamı türk xalqına mütilik gətirə bilərmi? Necə etməli ki, ruhaniyyatçılıq birtərəfli qəbul olunub döyüşkənliyi ləğv eləməsin; və necə eləmək olar ki, bu döyüşkənlik zora, müstəbidliyə çevrilməsin? Belə olan təqdirdə yenə də siyasət ruhaniyyatı vasitəyə çevirəcək. Ruhaniyyat vasitəyə çevriləndə Azalıq dayağını itirir, nisbi Azadlıq bərqərar olur ki, bununla da azadlıq və əsarət müəyyən bir dairədə biri digərinin əvəzi kimi mövcud olur. Şübhəsiz buna görədir ki, Asif Ata ideyalarının məzmununda döyüşkənlik tələbi xüsusi bir xətt kimi keçir. Əslində adamın özüylə döyüşü, özünü yaratması – döyüşkənlik ruhuna köklənməsi deməkdir. Din insanın özünü yaratmasına qarşıdır. Din insan yaratmır, insanın üzərində nəzarət yaradır. Bu səbəbdəndir ki, din ictimai əmin-amanlıq yarada bilmir.
Həm din var, həm də inqilablar baş verir. İnqilab isə istehsal dəyişikliyi yaradır, insani dəyişiklik yaratmır. İndiyə qədər sosial inqilablarla quruluş dəyişilib. Yəni bir sosial quruluş başqa bir sosial quruluşla əvəz olunub. Din Ruhani quruluş yaratsaydı, inqilablara ehtiyac qalmazdı. Din isə Ruhani quruluş yarada bilməz, – çünki məzmunu ən çox yalanlardan ibarətdir.
İsanın çarmıxa çəkilməsini belə əsaslandırırlar ki, Adəmin cənnətdən qovulmasına görə bütün bəşəriyyət, – yəni onun törəməsi günahkardır. İsa (Allahın oğlu, yaxud özü) qurban getməklə hamıya günahdan azad olmaq imkanı yaradır. Hər bir dünyaya gələn insanın bir borcu qalır ki, İsanın təliminə etiqad göstərsin. Yeni doğulanları xaç suyuna salmaq bu məntiqdən irəli gəlir. İsanın çarmıxını xaç rəmzi götürürlər və yeni doğulanları rəmzi olan xaçın suyu ilə (babasının günahından) yuyub azad edirlər. Bu ideyada çox təhlükəli kobudluqlar var – insanın mahiyyyətində günahın olması, onun xaç suyu ilə azad olması arxayınçılığı, insanı əzəlilikdən məhrum eləmək. Bəlkə də xristian erasının başlanğıcında bu nağıllar ictimai həyata müəyyən təsirlər göstərə bilib. Fəqət biz məsələyə yalnız həqiqət ölçüsüylə yanaşdığımıza görə insanı aldatmaqla nisbi xeyir əldə etməyi çıxış yolu saymırıq. İnsan bütün dövrlərdə aldadılır. Bunun bəraəti yoxdur. O dövrdə o cür aldadılıb, bu dövrdə də bir başqa cür aldadılır. Yüzillər sonrakılardan da biz yeni yalanlar uydurub bəraət uma bilmərik. «O dövrdə idrak o səviyyədəydi, bu dövr başqadır» kimi fikirlər, dediyimiz kimi, yalnız bəraətdir. Bəşər yeni dünyabaxışa üz tutmalıdır, köhnəliyə bəraət verib yaşatmalı deyil. Unutmaq olmaz ki, o dövrün mütəfəkkirləri, alimləri bu dövrün idraki səviyyəsindən heç də aşağı deyildi. Bəşəriyyətin qədimliyində çox dərin biliklər mövcud olub, o bu günə qədər də yaşamaqdadır. Bu səbəbdən də dövrü bəhanə edib yalanlara haqq qazandırmaq olmaz.
MƏDƏNİYYƏT və AZADLIQ
Hər bir xalq özünün yaratdığı mədəniyyətlə varlığını qoruyur. İnsan sürülüyə mədəniyyətlə son qoyub. İnsan həyatda nə etməli olduğunu mədəniyyətlə müəyyən edir. Başqa sözlə, mədəniyyət ulusal yaşam təcrübəsi yaradır. İnsanlar birgə istehsal yaradır, ölüsünü dəfn edir, dirisinə münasibət yaradır, bir dildə danışır, bir tarixə malik olur. Bütün bunlar müəyyən qaydalarla, nizamla həyata keçirilir. Fəqət cəmiyyətin həyatı yalnız bu nizamla getmir, daha mürəkkəb təsirlərlə əhatə olunur. Belə ki, Adam İnsanlaşa bilməyəndə mədəniyyət Adamlaşır. Bu halda mədəniyyətmi təsir edir, yoxsa mədəniyyətəmi təsir olur – bizə görə məsələnin bu cür qoyuluşu həlledici olmamalıdır. Hansı təsir əsasdır – mədəniyyətin təsiri, yoxsa mədəniyyətə təsir, – məsələni belə qoymaq daha doğru olar. Çünki mədəniyyətin də təsiri var, mədəniyyətə də təsir var. Məsələnin əsas mahiyyəti ondadır ki, mədəniyyət formalaşanda hansı meyarlarla formalaşır?! Başqa sözlə, mədəniyyət hansı ideyalardan tərkib götürür? Təəssüf ki, cəmiyyətin həyat tərzində sualın bu cür qoyuluşu da çox vaxt cavabsız qala bilir. Çünki mədəniyyətdə kortəbii ünsürlər də mövcud olur, şüurlu başlanğıc da. Hər bir adət-ənənəni müəyyən qaydalar sistem halına gətirir. Bu qaydalar – idealın düşüncələrə təsiri nəticəsində gerçəkləşəndə, əlbəttə, mədəniyyət insani səviyyəyə yüksəlir. Hansısa yasaqlarla müşayiət olunanda mədəniyyət kortəbii nizam yaradır və azadlığa meyli məhdudlaşdırır. Bu səbəbdən də mədəniyyətdə meyar əsas məsələdir. Mədəniyyəti yalnız ahəngini itirmiş həyat axarında araşdırmaq onun təhrif olunmasına gətirib çıxarır. Mədəniyyəti hissə kimi götürüb öyrənmək, hissəni bütöv kimi dərk eləmək cəhdi – həyatı olduğu kimi qəbul eləmək, ondakı ali keyfiyyətləri görməmək deməkdir. Meyar müəyyən olmayınca mədəniyyətin həyatda təsirinin müsbət, yaxud mənfi olduğunu göstərə bilən kifayət qədər dəlillər ortaya qoymaq olar. Əks dəlillərin isə hər ikisi eyni dərəcədə həqiqi ola bilməz. Əks dəlillərdən hər hansı birini əsas götürən personalın mülahizələri istər-istəməz subyektiv xarakter daşıyacaq. Subyektiv baxışın qəbul olunması isə sübut və dəlillərin obyektiv olmasından asılıdır. Deməli, subyektiv baxış kamil meyara əsaslanmadan obyektiv ola bilmir. Bizim subyekt və obyekt anlayışlarının üzərində gəzişmələrimizin səbəbi ondadır ki, mədəniyyət məvhumuna qarşı aydın baxış ortaya qoya bilək. Əvvəldə vurğuladıq ki, dövrümüzdə bəzi fikir adamları mədəniyyətin zərərli hadisə olduğunu sübutlamağa çalışırlar. Bu baxışların əsası ayrı-ayrı Avropa fikir adamları tərəfindən qoyulub. Mədəniyyətin – azadlığı məhdudlaşdıran hadisə kimi şərh olunması bizdə insanla təbiətin fərqinin dərk olunmaması təsəvvürü yaradır. İnsan təbiətə bərabər deyil. İnsanı təbiətdən fərqləndirən keyfiyyətləri dərk etməmək – ona inanmamaqdan irəli gəlir. İnsanla təbiətin eyniliyi qəbul olunan olsaydı, onların vəhdətindən danışmaq yersiz olardı. Çünki vəhdət yalnız fərqli olanlar arasında mövcud olur. Mədəniyyətin «lüzumsuzluğunu» sübut etmək üçün insanın heyvandan ibarət olduğunu elmiləşdirmək bəşəriyyətə heç bir uğur vəd eləmir. Cəmiyyətə – onun mövcud vəziyyətindən qiymət vermək hünərsizlikdir. İnkişaf – mövcud vəziyyəti ötməyə cəhdlər əsasında baş verir. İnsanı öz mahiyyətindən ayırmaqla azadlığın təsdiq olunmasını düşünmək əbəsdir. Onun mahiyyəti – ruhani varlıq olması anlamındadır. Təbiəti insanın mahiyyəti saymaq ciddi yanlışlıqdır. Təbiət insanın gerçəkliyindədir, mahiyyətində yox. Biz hesab edirik ki, məsələnin düyün nöqtələrini insana münasibətin sağlamlaşması ilə açmaq olar. Mədəniyyəti Adamdan başlamaq olmaz, onu insandan başlamaq gərəkdir. Mədəniyyəti cəmiyyətdən yox, xalqdan başlamaq gərəkdir. Mədəniyyət cəmiyyətin həyatına gətirilməməlidir, o xalqın ali keyfiyyətlərindən başlamalıdır. Dövrümüzdə mədəniyyəti ən çox siyasət formalaşdırır. Siyasət quruluşun tələblərinə xidmət göstərir. Quruluş isə kapitalizm mühitindən ibarətdir. Kapitalizm özü antiazdlıqdır, onun formalaşdırdığı mədəniyyət azadlığa yol aça bilməz. Azad xalqın isə ali keyfiyyətlərindən başlayan mədəniyyətin azadlığa mane olmasından söhbət getməməlidir.
Asif Atanın Mütləqə İnam sistemində bəşər övladı üç mərhələdən ibarət götürülür: – Məxluq, Adam, İnsan. Məxluqluq – heyvanilikdən ibarət olan, Adamlıq – yarımheyvan, yarıminsan, İnsanlıq isə Kamil xilqət səviyyəsi deməkdir. Biz öz yanaşmalarımızda bu fərqləndirmələrə istinad edirik. Beləliklə, Adamlıqdan başlayan mədəniyyətin İnsan azadlığına, İnsanlıqdan başlayan mədəniyyətin isə Adam azadlığına qarşı olduğunu söyləmək mümkün olardı. Fəqət Azadlıq bölünmür, o yalnız bir məzmun daşıyır. Buna Asif Ata baxışında Mütləq Azadlıq deyirik. Nisbi Azadlığı əsarət hesab edirik. Adam azadlığı heyvani sərbəstlikdən başqa bir şey deyil. Bütün məsələlərdə bizim meyarımız İnsanilikdir. Çağdaş dünyanın qəbul elədiyi azadlıq «demokratiya azadlığı»ndan ibarətdir. Əlbəttə, bu azadlıq – mərkəzçilik iddiasında olan inkişaf etmiş Batı dövlətlərinin təlqinindən ayrı məna daşımır. Dərindən diqqət yetirəndə məlum olur ki, demokratiyanın yaratdığı azadlıq ən pis adamlıq səviyyəsidir. Özbaşınalıq, hərcayilik yaradan demokratiya xalq arasında insanların birliyinə qarşı yönəlib. Hər kəsin axıra qədər nə olduğu anlaşılmayan hüququnu bəhanə eləməklə yerə-göyə sığmayan rəqabətçilik yaratmaq, hər kəsin süni şəkildə özünü ağıllı sayması – insanlarda həmrəyliyin, əməkdaşlığın və nəhayət, xəlqi yöndə vəhdətin məhv olmasına gətirib çıxarır. Bu səviyyəni azadlıq saymaq ona görədir ki, istənilən bir ölkəni siyasi mənada mənimsəmək və idarə etmək mümkün olsun. Bəzi Batı fikir adamlarının mədəniyyətə qarşı mübarizələri ona görə ayaq açıb yeriyə bilir ki, imperialist güclər bu baxışları siyasi ideologiyaların nəzəri əsası kimi qəbul edirlər. Təsadüfi deyil ki, dinlərin və mədəniyyətin ziyankarlığı fikrini irəli sürənlər bunu əsasən Doğunun timsalında yürüdürlər. Məlumdur ki, dinlərin hamısı Doğuda yaranıb. Deməli, ya insanlıq inkişaf eləməlidir, belə olan halda Batının ağalıq iddiası puç olur (odur ki, bu haqda heç düşünmür də), ya da bu vəziyyətdə üstünlüyü əldən verməmək üçün Doğunun din yaratmaq üstünlüyünü ləkələmək lazımdır. Batı də elə bu yöndə mübarizə aparmağa girişibdir. Bu səbəbdən də Batı fikir adamlarının ən kamil şərhləri belə obyektivliyi tamamilə əks etdirə bilmir.
Biz də dinlərin həyata gətirdiyi cəhaləti rədd edirik. Lakin bizim imtinamız heç kimin inkarçılığına doğma deyil. Biz dini İnamla əvəz eləmək uğrunda mübarizə aparırınq. Bu mübarizənin başında İnamın peyğəmbəri Asif Atanın ləyaqəti dayanır. Bizim məqsədimiz Ruhaniyyat mərkəzi yaratmaqdır. Hər cür ağalıq mərkəzini rədd edirik. Azadlığı Ruhaniyyatçılıqda görürük.
DİN – DÖVLƏT
Tarixdən bizə dinlə dövlət arasında ziddiyyətlərin olduğu məlumdur. Bu gün də dini dövlətdən uzaq saxlayırlar. Doğrudur, hakimiyyətə gəlmək üçün dindən sui-istifadə halları tarixdə kifayət qədər baş veribdir. Dinin başında duranlar hakimiyyəti ələ keçirmək üçün kütlənin avamlığından istifadə ediblər. Hakimiyyəti Allahın səltənəti kimii təbliğ edərək onu ələ keçirməkdə kütləni həşirə salmaq böyük rol oynayıbdır. Dini dövlət qurublar və insan üzərində olmazın özbaşınalıqlar həyata keçiriblər. Ayrı-ayrı vaxtlarda zülmə, istibdada dözməyənlərin etirazlarını Allaha qarşı çıxmaq kimi qiymətləndirərək edamlar təşkil olunub, ədalətsizlik bəraətləndirilmişdir. Bu azmış kimi, insanları dinsizlikdə, allahsızlıqda suçlayaraq onların şərəfini ləkələmiş və nəsillikcə cəmiyyət içərisində gözükölgəli etmişlər. Sonradan başqa qüvvələr dini dövlət quruluşuna qarşı dünyəvi dövlət ideyasını qoymuşlar. Etiraf etmək olar ki, dünyəvi dövlət dini dövlətə nisbətən daha sivil formadır. Fəqət məlumdur ki, hər iki halda dövlət də insana qarşı amansızlığı, özbaşınalığı azaltsa da, tamamilə aradan qaldırmamaış, təbəqəçilik, ağalıq-nökərlik münasibətləri qüvvədə saxlanılmışdır. Çünki dövlət quruluşca dəyişmişdir, məzmunca isə insana qarşı olaraq qalmışdır. Dinin dövlət başına gəlmək istəyi bu gün davam edir. Lakin dövləti dindən qoruyan qanunlar qəbul eləməklə onu kənarlaşdıra bilirlər. Həm də dinin başında duranların kapitalistləşməsiylə dinin avamlara təsir gücü xeyli azalmış olur, başqa sözlə, dindar kapitalizmin qanunları ilə varlanır. Bu isə açıq şəkildə görünür. İndi din siyasətin əlində avamlara təsir eləmək üçün yardımçı bir vasitədir. Cəmiyyət dini həyatın bütün artributları ilə uçub-dağıldığını görür və onu qura biləcək ideyanın və qüvvənin olmadığını anlayır.
Əlbəttə, din hakimiyyətə gəlir, dövlət ruhaniləşmir. Ona görə də din bu gün siyasətin oyuncağı kimi çıxış edir. Hakimiyyəti dinə vermək istəməmək isə cəmiyyəti cəhalətdən, xurafatdan qorumaq əlaməti kimi dəyərləndirilə bilməz. Çünki dünyəvi dövlətin məqsədi heç də insan deyil, insanilik deyil. Kapitalist başına çalma, əyninə çuxa geymək, üzəvarı özünü nəyə isə vadar eləmək – xaç çəkmək, yaxud salavat çevirmək yoruculuğuna təhkim olunmaq istəmir.
Əslində dövlət qoruyucu funksiya daşımalıdır. Dünyəvi dövlət də zahirən özünü qoruyucu kimi göstərir. Lakin aydınlaşmır ki, dövlət nəyi və kimi qoruyur, nədən və kimdən qoruyur?! Dövlət xalq yaratmır ki, onu da qorusun. Dövlət xalqı kütlə səviyyəsində saxlayır və xalqın zəhmətini, imkanlarını bir təbəqənin firavanlığına həsr edir. Dərindən yanaşanda məlum olur ki, dövlət həmin təbəqənin rahatlığını qoruyur. Xarici təzyiqlərdən də həmin təbəqənin varidatı, hakimiyyəti qorunur. Yumşaq desək, bu təbəqəyə tabe olan və xidmət göstərən xalq həmin təbəqənin əmlakının, varidatının qorunması üçün qorunur, – mülkiyyəti kimi qorunur. Üzdə isə vətənpərvərlik, xalqsevərlik təbliğ olunur. Beləliklə, məlum olur ki, dövlət antixəlqi mahiyyətlidir.
Biz hansı mövzuya müraciət eləsək də, Asif Atanın ruhani dövlət ideyasının zəruriliyinə gəlib çıxırıq. Dövlət xalq yaratmalıdır, yəni dövlət ruhaniləşməlidir (dinləşməli deyil, dinlə ruhaniyyat ayrı məzmun daşıyır). Torpaq o vaxt vətəndir ki, orada yaşayan insan ulusal dəyərlər yaradır və bu xalqın həyatı bu dəyərlər əsasında aliləşir. Bir misal göstərək: bu gün Azərbaycanda rəsmi qeydiyyatdan keçmiş və keçməmiş mindən çox dini, missioner təşkilatlar fəaliyyət göstərir. Hər biri ədalətin adından danışır, humanizmdən danışır. Adamları özlərinə cəlb eləmək üçün onların yoxsulluğundan istifadə edərək pul verirlər və bundan da yaxşı maddi təminat vəd edirlər. Sonra məlum olur ki, bu təşkilatlar əhalini daxildən kiçik qruplara bölürlər. İstənilən vaxt daxildə qarşıdurma yaratmaq üçün zəmin hazırlayırlar. Öncə mistikadan danışırlar, dini rituallar öyrədirlər, sonra isə hansı dövləti təmsil edirlərsə, o dövlətin xilaskarlığını təlqin edirlər: «Bizim arxamızda filan dövlət durur, yardım edir və s.». Bir ölkənin içində qruplara bölünmüş xalq ayrı-ayrı dövlətlərin mənafeyi uğrunda bir-biriylə mübarizə aprır. Çünki öz mənafeyi yoxdur, mövqeyi bəlli deyil. Çünki öz yurdunda qorumalı olduğu dəyər yoxdur, nəyin ətrafında birləşmək, xalq olmaq, vətən olmaq meyarı yoxdur. Özümlük uğrunda mübarizə aparmaq amacı özgəçiliyə meyil vasitəsiylə sarsıdılır. Yoxsulluq girdabına salınan əhali kənar qüvvələri öz məişətinin Allahı kimi qəbul edir. Beləcə kosmopolitizm ruhsuzluğu xalqın içinə müqavimətsiz olaraq yeriyir və vətənsizlik yaradır. Eləcə də beynəlmiləlçilik oyunları millətçiliyi arxaik bir hadisə kimi gözdən salır. Vətən uğrunda döyüşmək əslində Ulusal dəyərlər uğrunda döyüşməkdir. Nə qədər ki, Ulusal dəyərlərin yiyələri yaranmır, Vətən uğrunda döyüş baş tutmayacaq. Ayrı-ayrı vaxtlarda döyüşə məcbur etmələr vətən qura bilməz. Biz fikirlərimizi Azərbaycan üzərində izah etsək də, bu prinsiplər əslində hər bir zəif, yaxud zəifləşdirilmiş xalq üçün doğrudur.
Deməli, dövlətin ruhaniləşməsi əslində xalqın qurulması və Vətənin qorunması anlamı daşıyır. Xalqın qurulması isə insan azadlığı, müstəqilliyi ilə bağlı olan hadiəsdir. Bir daha vurğulayaq ki, İnsan Azadlığı «demokratik azadlıq» anlayışı ilə eyni deyil. Demokratiya insanın daxildən böyüyərək Fərdləşməsinə, İnsanlaşmasına əsaslanmır, – insanı özbaşınalığa yönəltməklə onu sürüləşdirir.
Dövlətin ruhaniləşməsi – onu kapitalistdən, dinçidən alıb, insana tapşırmaqdır (oxu: Asif Ata – «İdeal» əsəri). Nə qədər ki, dövlət ruhani-insani qanunlarla deyil, siyasi-dini qanunlarla idarə olunacaq, insanla dövlət arasında doğmalıq olmayacaq, ziddiyyət aradan qalxmayacaq. Ruhsuzluğa xidmət edən dövlət ictimai inkişafı ləngitməkdə davam edəcək.
İNAMÇILIQ TƏLƏBİ
Biz cəmiyyətdə hər cür çatışmazlığı görüb-göstərməyə çalışırıq və dilə gətiririk. Fəqət cəmiyyətə üstdən aşağı baxıb onu öz çatışmazlığı ilə baş-başa qoymaq istəyində deyilik. Cəmiyyətə Mütləqə İnam baxışı əsasında yeni yön vermək, onu daxildən dəyişmək əməlinə başlamışıq. Əlbəttə, bu deyim cəmiyyətin özü üçün quru, mücərrəd görünə bilər və bu istəyə düşənlər gerçəkliyi yaxşı bilməyən, ümumi psixologiyaya bələd olmayan, siyasi həyatdan başı çıxmayan həvəskarlar adlandırıla bilər. Biz də cəmiyyətin özünü dərk eləməyən, Mənanı bilməyən, İnama yad, İnsana yad, xurafata bel bağlayan, siyasi fatalizmə pənah aparan bir səviyyədə yaşadığını görürük və deyirik. Cəmiyyətin halı – onu qurmağa qarşıdır. Buna baxmayaraq, biz cəmiyyətlə qarşılıqlı ittihamlara yol verib onun səviyyəsində qalmırıq. Taleyimizi insan adlı, xalq adlı idealımızı yetirərək ona xidmət göstərmək yönündə qurmaqdayıq. Asif Ata Mütləqə İnam Ocağını yaradanda zahirən onun üçün heç bir zərurət, heç bir ehtiyac yox idi. Din ictimai həyatda elə bir təsirə malik deyildi. Belə olan halda dinçiliklə mübarizə, İnam yaratmaq nə üçün idi?! Elə buna görədir ki, kommunist rejiminin Asif Ataya vurduğu damğalardan biri Klerikalist damğası idi. Onlar elə bilirdilər ki, Asif Ata yeni din yaradır. Əslində o, yeni İnam yaradır. Və o yaxşı bilirdi ki, din zahirən yoxdur, o, ləğv olunmayıb. Dini yalnız İnam aradan qaldıra bilər. Heç bir partiya proqramıyla, ideologiyasıyla insanların daxilində inam ehtiyacını əvəz eləmək mümkün deyil. Əsil inam olmadığı üçün də insanın daxilində dinə (İnamın təhrif olunmuş səviyyəsinə) meyil qalır. Asif Ata mənaçıydı və bunları olduğu kimi dərk edirdi. Digər tərəfdən, Asif Ata həm də ateizmlə döyüşürdü. Ateizm Mütləqsizlik, Mənasızlıq, İnsansızlıq deməkdir.
Asif Atanın yaşadığı dövrün səviyyəsi İnam yaranışına hazır deyildi, elə indi də hazır deyil. Onda bir cür inamsızlıq hökm sürürdü, indi başqa cür. Onda Azərbaycan əxlaqca, mədəniyyətcə, məişətcə milli özümlüyündən ayrılıb ruslaşmaya doğru gedirdi, indi azərbaycanlılar avropalılardan «mədəni» davranmaq öyrənirlər. Və bu «mədəniləşənlər»in içində Vətənə sevgi yoxa çıxır. Özümlü insan ölür, «inqubator insan»ı yaranır. Belə bir şəraitdə isə inamdan danışmaq, əlbəttə, onların tərəfindən gerilik, köhnəlik kimi qarşılanır. Görəsən biz İnamçılar bu cəmiyyətdə kimin xoşuna gələ bilərik? Cəmiyyət dinçi-ərəbçidir. Gündə göbələk kimi məscidlər artır. Və bu məscidlərdə insanlara Azərbaycan ruhu, türk ruhu öyrədilmir, ərəbçilik öyrədilir, ərəbin böyüklərinə pərəstiş öyrədilir, ərəb torpaqlarına ziyarətli münasibət halı yaradılır. Bu əməlləri həyata keçirən yerli özgəçilər pul alırlar, dolanırlar, qazanırlar. İndi hər bir məscidin baş axundu kapitalistdir. Bunların ətrafına yığışanlar İnamçıları kafir adlandırırlar. İnamçılıq-İnsançılıq-Türkçülük baxışı onlar üçün rəqibdir. Onlar bizə ərəb tərbiyəsi öyrətməyi müqəddəs bir əməl sayırlar. Guya ərəb «tərbiyəsi» olmasaydı, türk əxlaqsız olardı, əliəyri, oğru, zina olardı. Əksinə, ərəb «tərbiyəsi» gələndən türkdə bu deyilən xüsusiyyətlər artıb. Tarix boyu cəmiyyətdə molla – əyrilik, oğruluq, zinalıq simvolu kimi müşahidə edilməyibmi?!
Sonra cəmiyyətdə Qərbçilik, Avropaçılıq tərbiyəsizliyi, əxlaqsızlığı hökm sürür. İnamçılar ardıcıl olaraq Qərbçilik, avropaçılıq hədyanlığına qarşıdır. Belə olan halda İnamçılar bu təsirdə olanların xoşlarına gələ bilərmi?! Deməli, İnam üçün cəmiyyətin indiki halında heç bir münbit şərait yoxdur. Bu səbəbdən də xalqın yaranması ayrı-ayrı fərdlərin, təkcələrin işidir. Onların ləyaqətlərinin bütövlüyü gərəkdir. Xalq – İnsanilik hadisəsidir. Ayrı-ayrı fərdlərin insanilik səviyyəsinə yüksəlməsi xalqın hal-hal qurulması deməkdir. Döyüşkənlik, mübarizlik, özün-dənkeçmə, hünər, qeyrət, vicdan – xalqın özümləşməsi, qurulması üçün gərək olan keyfiyyətlərdir. İnam bu keyfiyyətləri insanda aşkarlayır və xəlqi quruculuğa yönəldir!
Yükümüzdən Böyük Fərəhimiz Yoxdur!
Atamız Var Olsun!
Qar Ayı, 26-cı il – 24 Od Ayı, 27-ci il.
Atakənd – Saray-S.
(yanvar,2004 – iyul, 2005)
