(Fridrix Nitsşenin “Antixrist” kitabına yönəlik düşüncələr)
Bu günlərdə Fridrix Nitsşenin “Antixrist” kitabını oxudum. Kitabın dilimizdə hazırlanmasında əməyi olanlara sayğımı sunuram. Ancaq həm də ərk edib irad bildirmək istəyirəm. Nə çevirən, nə də redaktor yerində olmayıb. Sətri çevirmə olduğundan məzmun o qədər dolaşır, düşüncələri tutmaq çətin olur. Cümlələr uzun, cümlə üzvləri bir-birinin yerinə keçir. Bir Sözlə, kitab oxunaqlı durumda deyil. Bununla belə, çətinliklə olsa da, kitabı oxudum. Nitşsenin başqa kitabını, yazılarını da oxuduğum üçün üslubunu, fəlsəfi hədəflərini tanıyıram. Oxudum, bəhrələndim, ancaq həm də rahatsız oldum. Nitşse zəkalı alimdir. Bir sıra zəka yiyələri kimi onun da qabaqcıl düşüncəli insanlara etki göstərmək imkanları vardır. Nə yazıqlar, bir sıra qələm adamları qıraqdan gələn ədəbiyyatların əyrisini, doğrusunu araşdırmadan təbliği ilə uğraşırlar. Öncələr də yazmışıq, dünyada geniş yayılan, iz buraxan ədəbiyyatları dilimizə gətirib oxucuların ixtiyarına vermək maarifçilik işidir. Ancaq biri var, bədii ədəbiyyat, bir də var, fəlsəfi, ideoloji ədəbiyyat. Bədii ədəbiyyatları hər kəs oxuya bilir, fəlsəfi, ideoloji ədəbiyyatları isə yalnız düşüncə adamları, elm adamları oxuyur. Bu cür ədəbiyyatların üstündən gözüyumulu keçməyi doğru saymırıq. Onlar araşdırılmalı, ciddi öyrənilməli – milli-insani açıdan baxış sərgilənməlidir. Düşüncələrə zərəri nə, xeyri nə – bəlirlənməlidir. Bu cür ədəbiyyatlar milli-mental şüurun gəlişməsində, dəyişilməsində rol oynaya bilirlər. Genel götürəndə toplumsal yaşamın (ictimai həyatın) nizamında iz qoya bilirlər. Doğrudur, Nitşsenin bu kitabı xristianlığa baxış açısından yazılıb. Ancaq mənəvi anlayışlara qarşı elə ikrahla, nifrətlə danışır, sanki bu dəyərləri xristianlıq icad edib. Əgər xristianlığın yaratdığı mənəvi ölçülərin doğru olmayan, ya da doğru saymadığı etkilərinə hücum etsəydi, hardasa anlamaq olardı. O, genel olaraq “İnam”, “əxlaq” anlayışlarını insanın güclənməsi yolunda əngəl sayır. Burada kitabdan bir alıntıya baxaq: “Hər növdən olan inam özündən üzdöndərmənin, özündən yadlaşmanın ifadəsinin özüdür.”
(F. Nitşse. “Antixrist”. Qanun nəşriyyatı-2013. səh. 139).
Baxın, burada o, xristianlığın inamından deyil, genel olaraq “İnam” anlayışından danışır. İnanmağı insanın zəifliyi sayır. Biz İnamı İnsanlığın ən yüksək keyfiyyəti sayırıq. Söz yox, gözüyumulu inamı, Asif Atanın sözüylə desək, naşı inamı İnam saymırıq. İnam yüksək idrakilik səviyyəsində müdrikləşir, həqiqətin varlığına sağlam münasibəti təsdiq edir. İnam – İdrak yoludur. “ İnanmasan dərk etməzsən” deyir Asif Ata. İdrakla doğmalaşan inam insanın zəifliyi kimi deyil, qüdrəti kimi üzə çıxır. Azadlığın özülündə də İnam durur. Azadlığa inam olmasa Azad olmaq özünü doğrultmaz.
Başqa bir yerdə yazır: “Əqidə-türmədir. Bu olanda ətrafı kifayət qədər uzaq görmürsən, özünün altını görmürsən: amma dəyərlər və qeyri-dəyərlər haqqında danışmaq üçün isə gərək öz altında, öz arxanda beş yüz əqidə qoymuş olasan”. ( həmin kitab. səh. 138.)
Bu deyilişdə stoisizmlə volyuntarizmin məntiqi sanki bir-birinə qarışıb. Heç bir əqidəyə qoşulmamaq çağırışı ilə fərdi iradənin heç bir mənəvi sınır tanımaması baxışı çulğaşıb qarışır. Bunu da Nitşse şəxsiyyət üçün doğru yol sayır. İlk baxışdan onun deyimləri çox çəkici görünür. Başqalarının yaratdığı İnam-İdrak sisteminin içinə girmək – bağımsızlığın itirilməsi kimi qavranılır; Ömrün sxemləşməsi kimi anlaşılır; Başqasının yedəyində yaşamaq kimi bilinir. Söz yox, istənilən ideyavericinin çağırışına gözüyumulu “hə” deməyi biz də doğru saymırıq. İstənilən bir düşüncə, çağırış araşdırılmalı, dərk olunmalıdır. Ancaq istənilən halda, ideyanın həqiqətmi, həqiqətsizlikmi olması insanın halına, duyğularına, idrakına etki göstərib aydınlaşa bilir. İnsanda ya inamı oyadır, ya da şübhəni. İnam da bütövləşib təsdiqini tapa bilər, şübhə də. Bu təsdiqdən asılı olaraq (inammı baş tutur, şübhəmi), çağırış ya qəbul olunur, ya da rədd olunur. Ancaq qəbul eləmək – asılılığa düşmək, rədd eləmək isə volyuntarist olmaq anlamına gəlməz. İnsan həqiqətlərə yetəndə, özünü tapanda əqidəli olur, özünü itirəndə, asılılığa düşüb axtarışlardan vaz keçəndə əqidəli olmur. Əqidə yol deməkdir, dala-qabağa vurnuxma deyil. Əqidə insanı vasitəyə çevirmir, özünə doğmalaşdırır, yüksək varlıq olduğunun həqiqətlərini ona öyrədir. Öyrətmirsə, o əqidə deyil, əqidə şəklinə salınmış oyundur. Bizə görə Nitşse bu tip məsələlərə bircəhətli yanaşır, ona görə də baltanı kökündən vurur: “İnanan adam özünə məxsus deyil, bu adam gərək istifadə oluna, o özünü istifadə edə biləcək hansısa bir kəsə möhtacdır. Onun instinkti özünüinkar əxlaqını hər şeydən yüksək tutur…” (həmin kitab. səh. 139)
Nitşse inama zəifliyin tələbatı kimi baxır. İnamlı insanı zəif, şüursuz, yalnız kor instinktlərlə yaşayan varlıq sayır. Necə amansız səslənir! Burada o, insana toplumun doğal (təbii) durumundan baxır. İnsanın mənəvi kamilliyi danılır (inkar olunur). Nitsşenin məntiqinə görə hamı bir-birini aldadır, hər kəs öz çıxarı üçün başqasını inandırmağa çalışır. Ona görə kiməsə inanmaq yolverilməzdir. Deməli, istənilən halda, insanın inanması qullanılması (istifadə olunması) anlamı daşıyır. Bu məntiq – siyasət üçün, eləcə də dinlərin yalan üzərində inandırmaq istəmələri üçün deyilərdisə də yenə də anlaşılan olardı. Ancaq Nişse hər cür insani duyğuların varlığını güclü insan olmaq yolunda əngəl görür. Əslində insanı güclü edən “İnam”, “mənəviyyat”, “əxlaq” anlayışlarıdır. Nitsşe bu anlayışları dinin qullandığı yalançı araclar (vasitələr) sayır.
Belə götürəndə Nitşsenin xrsitianlıqla bağlı bir çox danmaları (inkarları) doğrudur. Ancaq nələri təsdiq edir, ya da təsdiq edirmi?! – Edirsə də təsdiqləri ya çox sönükdür, ya da doğru deyil. Bunu biz kitabın ayrı-ayrı faktlarında, eləcə də faktların izahlarında görürük. Biz bu yazıda xristianlığın, genel olaraq dinin doğru olmayan çalarlarına Nitsşenin yanaşması ilə səsləşən düşüncələrimizi sərgiləmək istəyirik. (Xristianlığın Tolstoyun görümündə ayrı-ayrı üstün çalarlarını “Həyatın anlamı görünəndən artıqdır” yazımızda vurğulamışıq). Bundan öncə bir məsələni də vurğulamaq yerinə düşər. Nitşse xristianlığın yalanlarına baxış sərgilədikcə İsaya, eləcə də onun apostollarına aşırı dərəcədə alçaldıcı (təhqiredici) yanaşır. Bizə görə bir düşüncə adamının belə yanaşma sərgiləməsi insanca deyildir. Eyni halda, bəlkə də, daha çox, yalanlara bəraət verməkdir. Çünkü bir çox hallarda oxucu söyülən, aşağılanan adamın yalanlarının üstündən keçməli olur. Ağlında, xəyalında söyülənə qarşı mərhəmət duyğuları baş qaldırır. Axı hamı bütün oxuduqlarına yüksək yaradıcılıqla yanaşmır…
İndi keçək Xristianlığın yanlışlarına yanaşmaların bəzi çalarlarının aydınlaşdırılmasına.
Kitabın 64-cü səhifəsindən belə bir alıntıya baxaq: “ Tanrının iradəsi” ( yəni kahinin hakimiyyətinin qorunub saxlanmasının şərti) bəlli olmalıdır – bu məqsədlə vəhy zəruridir”.
Nitşse burada kahin dedikdə İsa peyğəmbəri, eləcə də onun davamında olan apostolları gözə almışdır. Bu deyilişə biz İslam peyğəmbərini də özgün edə bilərik. Allaha boyun əymə, əydirmə – əslində öz hakimiyyətinə, iradəsinə boyun əydirmək idi. Tanrıya qul olmaq adı altında özünə qulluq yaradırdı – öz hakimiyyətinə, ərəb hakimiyyətçiliyinə. Belə götürəndə insanı qul adlandırmaq özü eybəcərlikdir – balacalığı, cılızlığı, quldarlığı yaşatmağın şərtidir. Peyğəmbər iyrənməli olduğu sözə (“qul” sözünə) müqəddəslik donu geyindirir. Sonra da insana acıqlanır, onu, mənəvi kamilliyə yüksəlmədiyi üçün suçlayır. Nitşsenin göyel (səmavi) dinlərdən birinin yalanları üzərinə getməsi, əslində başqa göyel dinlərin də yalanları üzərinə getməsi anlamı daşıyır (özü bunu elə qəbul eləsə də, eləməsə də). Çünkü bu dinlərin yalanları bir qaynaqdan başladığı üçün bir-birinə çox bənzəyir. Yalan yalandır, ona ayrıca qaş-göz düzəltməyə gərək yoxdur. Bu məsələlərə görə Nitşsenin idraki əzmini alqışlamaq olar. O, burada Moiseyin (Musa peyğəmbərin ) də mənəvi özbaşınalığına qarşı qınayıcı baxış sərgiləmişdir: ”… Pedantizmlə ifadə olunub kahinin nəyə malik olmaq istədiyi, “Tanrının iradəsinin nədə olduğu”, ona haqq ödənilməli olan böyük və kiçik nəzirlərə qədər ( ətin ən dadlı yerləri də yaddan çıxarılmamışdı, çünkü kahin bifştekslərin təpişdiricisidir)… və həmin vaxtdan bütün həyat belə qurulur ki, heç yerdə kahinsiz ötüşmək mümkün deyil…”. (Nitşse. “Antixrist”, səh.64. Qanun nəş.2013)
Tövratda Musa ilə qardaşı Harun tez-tez Allahın adına, ayrı-ayrı heyvan növlərindən qurban kəsdirirdilər, çoxunu özləri mənimsəyirdilər. Nitşsenin dedikləri Tövratdakı bu məsələlərə bağlıdır. (Burada Nitsşe yalnız tamah məsələsinə toxunur, Rəbbin sərt, qəddar ağalıq ehtiraslarını qınamır. Çünkü Nitsşenin fəlsəfəsi elə bu xarakteri təbliğ edir).
Bu cür qurbanlar, başqa biçimdə, İslamda da var. Üstəlik qənimətlər, mənimsəmələr Quranın bəlli “əl-ənfal” (qənimət) surəsində yer almışdır. Göyel peyğəmbərlərin tamahları sonralar öz ardıcıllarında – kahinlərdə, mollalarda davam elədi. Çağımızda da davam edir.
Qurbanlar kəsmək, bayramlar keçirmək nə anlam daşıyır, insan üçün nə deməkdir, bunun dərinliyinə varılmır. Bunu anlamaq istəyəndə isə qorxu mexanizmi işə düşür, “kafirlik” damğası ilə hədələmələr baş alıb gedir. Dində insanın bütün çabaları, ibadətləri, yalvarışları Allahın hökmdarcasına “hakimi-mütləq” olmasına qulluq edir. İnsan Allahın xöşbəxtliyini bayram edir. Başqa sözlə, din insana Allahın xöşbəxtliyini bayram etdirir. Bu bayramlardan insanın mənəviyyatına işıq düşmür, xöşbəxtliyi bircə addım belə qabağa getmir. İnsanın yenilgənliyini (məğlubiyyətini), mütilik şüurunu onun xöşbəxtliyi kimi aşılayır din. Sonralar da insanın yenilgənliyi üzərində çox amansız siyasətlər oluşduruldu. Elə götürək Azərbaycanı. Bolşevizm eybəcərliyi milli dövlətimizi devirdi (28 Aprel). Milli düşünərlərimizin soyunu məhv elədi. Özümüzə bunu bayram etdirdi. Özlərini də bizə “xilaskarımız” kimi sırıdılar. Min il öncələr şüurumuzun dəyişdirilməsindən, mənəviyyatmızın çökdürülməsindən doğan faciələrimiz davam edir, davam etdirilir. Dinlərin insana qarşı əzici ideyaları, daha doğrusu, yalanları birgəyaşayışın ruhani nizamına olduqca sarsıdıcı zərbələr vurdu. Hər cür nizam insanın kamilləşməsi (mənəvi böyüməsi) əsasında deyil, mütiləşdirilərək qorxudulması üzərində quruldu. Toplumu (cəmiyyəti), toplumsal (ictimai) nizamı diriltdilər, İnsanı öldürdülər. Ona görə toplum xəstə şüurla, xəstə psixologiya ilə yaşayır.
İsa toplumu xilas elədi, insanı xilas eləmədi. İnsana özünün (İsanın) istədiyi kimi yaşamaq öyrətdi – göylər padşahının qarşısında necə olmaq gərəkdirsə elə. Xəstə şüurla, “ovçı” səviyyəsində.
Eləcə də Məhəmməd, insanı xilas eləmədi, özünün istədiyi kimi yaşamaq öyrətdi insana. Qorxa- qorxa, yalvara-yalvara, əyilə-əyilə, ölə-ölə. Belə bir insan səviyyəsindən toplumsal nizam yaratdı. Məhəmməd yer planetində bəşər övladının yaşadığı yerdə İblisin olduğunu elan elədi, ancaq insanı İblisdən qoruya bilmədi. Çünkü Allah insanın yanında, varlığında olmadı, fövqündə, uzaqlığında oldu. İblis cənnətdən yer üzünə qovulandan sonra yer üzünü İblislik bürüdü. Hər halda, dinin məntiqindən doğan görsəniş budur.
Zərdüştdə döyüşkən Allah ideyası var idi – Hörmüzd adında. O, insan uğrunda döyüşürdü. Məhəmməddə isə döyüşkən Allah yox idi, hədələyən Allah var idi. İblisi insanın içinə buraxıb onu hədələyir. Bu haqda “İnsanlığın İnam Yolu”, “Söz İşığı” kitablarımızda geniş yazmışıq. Ona görə qonunu burada davam etmirik.
Bu kitabda Nitsşenin, haqlı olaraq, ələşdirdiyi ideyalardan biri də xristianlıqdan gələn “günah” ideyasıdır. Kitabdan alıntıya baxaq: “Kahincə təşkil olunmuş hər bir cəmiyyətdə “günahlar” psixoloji cəhətdən qaçılmaz our: onlar hakimiyyətin faktorlarıdır, kahin günahlarla yaşayır, adamların “günah” etməsinə onun ehtiyacı var”.
(F.Nitsşe “Antixrist”. Səh. 65. Qanun nəş. 2013).
Bayağılaşmış ruhaniyyat sistemində bu məsələ olduqca düşündürücüdür. Din başçılarının, başbilənlərinin heç biri, fəlsəfi dillə desək, “yenidəndoğulma” səviyyəsində kamilləşmədilər. Ona görə insanı suçlu, qüsurlu, günahkar elan elədilər – “qüsursuz insan yoxdur” deyimi. “Qüsurlular”, “günahlılar” içərisində din başbilənləri ağıllı, müqəddəs sayıldılar. Din yaradıcıları insanı kamilləşdirdikləri üçün deyil, Allahın onları seçdiyi üçün müqəddəsdirlər. Bu cür yanaşma müqəddəsliyi nisbiləşdirmək, anlamına tərs tutmaqdır. Bizə görə müqəddəslik – insani gəlişmə (inkişaf) yaratmaqdır. Yuxarıda da vurğuladığımız kimi, onlar insani gəlişmə yaratmadılar, toplumsal (ictimai) dəyişilmə yaratdılar. Doğrudan da, “günah” ideyası – insanı boyun əydirmək üçün idi. İsa da, onun davamçıları da bilməli idilər, insana günahkarlıq şüuru yeritmək – hakim təbəqələrə gərək idi. “Günah daşıyanları” yer hökmdarları cəzalandırıb özlərinə boyun əydirirdilər (tabe edirdilər). Hökmdar Allahın yerdəki nümayəndəsi kimi şüurlara otururdu. “Göydə Allah, yerdə hökmdar” deyilişi çağımıza qədər antiinsani etkisini qoruyub saxlamışdır. Bütünlüklə tabeçilik şüuru yaradırlar. Bunu, insanı heç eləməklə gerçəkləşdirirlər. Qanunlar da ona görədir, dinlər də, doktrinalar da. İnsanın mənəvi kamillik yolunu hər yöndən bağlayırlar. İnzibati yönəticilər də deyirlər, insan boyun əyməyəndə anarxiya yaranır, özbaşınalıqlar baş alıb gedir. Ancaq bütün bunlar sadə insan toplumu üçündür, yönəticilərin özbaşınalığı üçün deyil. Qanun hakim təbəqəyə məntiq də uydurur: “Mənə boyun əyin, sizi bir-birinizdən qoruyum. Ancaq məni sorğulamağa qalxmayın. Mən nə edirəmsə, sizi qorumaq üçün edirəm”. Çağımızda da biz bunu hakim zümrənin dilindən eşidirik. Dağıdıcılıqları, talançılıqları insanı qorumaq üçün imiş… Bütün bunlar ruhaniyyat adına qurulan yalanların uzantılarıdır.
Xristianlıqda deyilir, Tanrı öz oğlunu başqalarının günahlarının yuyulması üçün qurban verdi. Hansı yöndən baxsan da, bu deyilişin içindən uğurlu məna çıxartmaq çətindir. İsa özünü Allahın oğlu olmasını elan elədi. Sonra bütün bəşəriyyətin Allahın övladı olmasını bildirdi. (Görünür, Allahın Adəmi palçıqdan yaratmasını, sonra özündən ona nəfəs verməsini gözə alır). Bu yazıdan öncə də biz yazmışıq: İsanın Allahın oğlu olmasını elan eləmək, görünür, insanın ilahi başlanğıc olduğuna bir işarədir. Ola bilər, nə vaxtsa, kimsə İsanın Allahın oğlu elan olunmasını onun doğumu ilə bağlı qarışıq-dolaşıq bilgilərlə bağlamağa çalışsın. Yəni İsanın atasının kimliyi ilə bağlı kuşkuların üzərinə örtük çəkildiyini düşünsün. Belə ki, İsanın da bütövlükdə bəşəriyyətin də Allahın övladı elan olunmasını elan eləməklə tarixi sualın qapandığı düşüncəsinə gəlsin. Ancaq biz bu məsələni bunca bəsit, məişət səviyyəli bir qonu ilə qısıtlamağın (məhdurlaşdırmağın ) yanlısı deyilik. Məsələyə fəlsəfi açıdan yanaşmaqla doğru olmayanlara daha yaxşı aydınlıq gətirmək gərəkdir. Biz burada Asif Atanın fəlsəfəsinə dayanıb məsələni başqa cür qoymağı önərərdik. Belə ki, bəşər övladını (İsa qarışıq) Allahın, yəni Mütləq olanın törəməi kimi deyil, görsənişi, olaylaşması kimi düşünmək doğru olar. Törəmə – artım anlamı daşıyır. Allah (əslində Mütləq) artmır, çoxalmır, sabitdir. Mütləqin görsənişləri (təzahürləri) artır, çoxalır, Özü (Məna) sabitdir. Artan, çoxalan keyfiyyətcə dəyişir. Mütləq dəyişmir. Dəyişsəydi, adı “Mütləq” deyil, “Nisbi” olardı, kainat pozulardı. Nisbi olayların çoxalması Mütləqi keyfiyyətcə dəyişmir. Ancaq Allahın törəmə xassəsinin olmasını deməklə, əslində Onun Mütləqiliyi şübhə altına alınır. Bu yanaşmanı politeist yanaşma kimi də dəyərləndirmək olar. Poseydon Zevsin oğludur. Allahın oğlu da Allahdır. Bu məntiqlə yanaşanda Allahın oğlu İsa da Allahdır. Bununla da Allahlar çoxalır, Baxışın monoteist anlam daşıması gücünü itirir. “Tanrının öz oğlunu başqalarının günahı üçün qurban verməsi” deyimi də vurğuladığımız məsələni (burada politeizm qalığının yer almasını) bütünlüklə doğrulayır. Bütün aşamalarda Tanrı Adamabənzər qüvvə kimi çıxış edir. Həm də İsanın Tanrısı – atası adam kimi yanılan idi, uzaqgörən deyildi. Günahların yuyulmayacağını, ya da ortadan qalxmayacağını hesablaya bilməmişdi. Ona görə də qisas vəd elədi. Yəni başqalarına mərhəmət edib İsanı qurban verir. Heç kim bundan dərs götürmür. O da bəşəriyyəti qıracağını, az sayda düzəməllilərdən (əməli salehlərdən) yeni bəşər düzəldəcəyini vəd edir. (Bu deyilişlər adam xarakterinin göstəricisidir, davranışıdır. Belə Mütləq olmaz). Belə bir qorxulu gələcək vəd eləmək – İsanın xatirəsini də diriltmir. Hərçəndi İsanın çarmıxa çəkilməsindən sonra apostollar İsanı Allahın öz yanına apardığını bəyan elədilər. İsa ölməyib, yenidən qayıdacaq dedilər. Onda belə çıxır, Allah “günahkarlar”a qarşı kələk işlədib – oğlunu qurban verən göstərib, ancaq verməyib, öz yanına aparıb. Bəlkə “günahlar” ona görə yuyulmadı, davam edir. Allahın kələyi baş tutmadı, istədi aldadıb “günahlar”ı ortadan qaldırsın, alınmadı. Allahın kələyi yer üzündə yeni kələklərin törəməsinə nədən oldu…
Ziddiyyətlərdən, yalanlardan din əmələ gətirdilər, yalan dünyanı bürüdü. İsanın özünü, eləcə də bəşəriyyəti Allahın övladı elan eləməsi – Allahla insan arasında birlik yaratmadı. Yalanlar bu Birliyə əngəl oldu. İnsan Allahın həm övladı idi, həm qoyunu. Qoyunla Allahın birliyi yaranıb yaşama nizam-düzən gətirə bilməz. Voskres (dirilmə) oyunu Allahın qüdrətini deyil, yoxluğunu təsdiq elədi. Yalanlardan günahlar artdı, çoxaldı, dünyanı bürüdü. Voskres-ölməzliyin oyuna çevrilməsi idi. Oyun insanı Mütləqə qovuşmağa qoymur.
Xristianlığın baş kitabının adı İncildir. İncil-Yevangeliya sözündən götürülüb “soraq” (“müjdə”) deməkdir. Bu sözün qabağına “xoş” sözünü də artırıb “xoş soraq” (“xoş müjdə”) adlandırırlar. Xristianlığın özül prinsiplərindən biri “günah” ideyasıdır. İnsanın Allah qarşısında günahkar olması, bu günahdan çıxa bilməməsi. Buna görə də Allah dünyanın sonunu gətirəcək – Apokalipsis ideyası. Baxın, xristianlığın bəşər övladına gətirdiyi “xoş soraq” nələri aşılayır… Dünyabaxış nə üçün yaranır, ya da nə üçün yaranmalıdır – dünyanın məhv ediləcəyinin sorağını vermək üçün, yoxsa dünyanın xilas olacağının sorağını vermək üçün?! Bu məsələlərdən çıxış edəndə qarşıya yeni sual çıxır: xristian – yəni nə?! Ya da, müsəlman – yəni nə?! Bunların adı çəkiləndə nə başa düşülür – nəyə inanan, nəyi yetirən, nəyə yetən?!
Dinlər ağıla qarşı çıxıb ağıllı dindar axtarırlar. Belə bir dünyagörüşə boyun əyən dindarda düşünən, görən ağıl ola bilməz. Din özü bunu olumsuz sayıb. Düşünməyən, gözüyumulu qəbul edən bəşər ağlını cənnətin qapısını döyən ağıl adlandırıblar. Düşünən, həqiqi, qurucu ağıl isə “yüksək şüura”, yəni Allaha özgün sayılıb.
Din insana mömün olmaq yox, mömün görsənmək öyrədir. Çünkü yalanlara inanıb mömün olmaq yalandır. Din insana saxtakarlıq öyrədib. Yalana inanan, yalanı qəbul edən insan içdən Azadlığa yetə bilməz. Yalançının Azadlığı – yalandan azad olmasındadır, yalan danışmaqda azad olmasında deyil.
Tanrı dünyanı, insanları mühakimə edir, hədələyir. Əslində din yaradıcıları Tanrının diliylə dünyanı, insanı hədələyirlər. Dünyaya, onun faniliyini sübut etməyə çalışırlar. Sufilər çox sübut eləmək istədilər, din dünyanı deyil, dünya malını fani sayır. Ancaq bu yanaşma sufilərin öz yanaşması olduğundan qabağa getmir. Əgər dünya malı fani sayılsaydı, onda “Axirət dünyası” uydurmağa gərək qalmazdı. Cənnət malı, sərvəti, kefi uydurulmazdı. Dünyanı gərəkli, malını ötəri saymaq bəs idi. Din yaradıcıları insanı böyütmək yox, qorxutmaq ölçüsü verdilər. Çünkü Mütləqi tanımadılar. Mütləqdən adamabənzər Allah yaratdılar. Bu yaradılışla Günsıranı, ilsıranı (təqvimi, tarixi) dəyişdilər, ancaq heç nə dəyişmədi – nə insan dəyişdi, nə də birgəyaşayışın pozuntuları aradan qalxdı.
Çünkü kilsəyə, məscidə mömün, doğruçu, Mütləqi dərk eləyən adamlar deyil, həşirçi adamlar toplaşırlar. Onların ruhani yalanları həyatın bütün yönlərinə yansıyır. Siyasətdə də dövlətin başına ədalətli, doğruçu, İnsanlığın dəyərini bilən adamı deyil, yalançı, kələkbaz, amansız adamı gətirirlər. Tayfa yaradan, onun çıxarlarını yoluna qoyan adamı hakimiyyətdə saxlayırlar, qoruyurlar. Qıraq güclər də belələrindən faydalanmağa çalışır. Əgər “Qıraq güclər”in istəkləri ödənməsə, başqa dövlətin yalançı başçısının yalanlarını onun yönətdiyi xalqa anlatmağa başlayırlar. Guya “Qıraq güclər” başqa xalqlara qarşı, bu xalqların başçılarının ədalətsizliyinə dözmürlər. Xalqın başında duran kələkbaz isə xalqa deyir: baxın, hansı basqılar, çətinliklər altında mən yenə sizi düşünürəm…
Yalan həyatın hərəkətverici ölçüsünə çevrilir.
Hər kəs partiyaya girir. Bəri başdanca öndərinin yalanları ilə üzləşir. Ancaq qəbul edir, dözür. Siyasət belə olur deyə düşünür. Öndər yalan danışmasa siyasəti bacarmır düşüncəsi yaranır. Siyasət işləməsə ayaqda durmaq olumsuzlaşar.
Adam cəmiyyət yalanının içindən partiya, təşkilat yalanının içinə gəlib cəmiyyəti xilas edəcəm deyir. Yalanla yalanı ortadan qaldıracaqmış… Bu, artıq xəstə şüurdur. Partiya özünü aldada-aldada, cəmiyyətə yalan danışa-danışa hakimiyyətə gəlir. Hakimiyyətdə də cəmiyyətə yalan danışa-danışa onu yönətir. Heç bir bütöv ədalət, həqiqət doğrulmur.
Yuxarıda vurğu elədik, Nitsşe “İnam” anlayışını rədd edir, onu xəstəliyə bərabər sayır. Bu qəti inkardır. Bu inkardan insan üçün gözə tutulacaq ən kiçik nikbinlik elementi belə gözə dəymir. Əgər inam zəiflik tələbatıdırsa, ya da Nitsşe bunu belə qəbul edirsə, demək o, insana inanmır. İnsanı, zəif insan, güclü (fövqəl) insan olmaqla iki cəbhəyə ayırması da insana inamsızlığının görsənişidir. Kitabdan bir alıntıya baxaq: “Burada mən “ah” çəkməyimi saxlaya bilmirəm. Günlər olur ki, məni qara, hamısından qara melanxoliya bürüyür – bu, insana münasibətdə nifrətdir. Nəyə nifrət etdiyim, kimə nifrət etdiyimlə bağlı heç bir şübhə qalmasın deyə – bu, indiki, mənim faciəvi surətdə müasiri olduğum insandır. Indiki insan- mən onun natəmiz nəfəsində boğuluram”. (F.Nitsşe. “Antixrsit”. Səh.90. Qanun nəş.-2013).
Bu parçanı oxuyandan sonra adamda suallar yaranır. Bəs nə üçün Nitsşe xristianlığın insana münasibətindən bunca hiddətlə danışır?! Bəs özü insana nələr vəd eləyir – Güclü olmaqmı?! Axı güclü olmağın şərtləri nədir – xristianlıqdan, ya da xristian olmaqdan imtinamı?! Axı bəşəriyyətin ortalama yarısı xristianlığı, eləcə də xristianlıq tipli dinləri qəbul etmişdir. Bəşəriyyət xristianlıqdan, eləcə də xrsitianlıq tipli inanclardan imtina edib hansı nizama tapınsınlar?! Biz burada “inam” sözü yerinə “nizam” sözü işlədirik. Çünkü Nitsşeyə görə inanmaq xəstəlik göstəricisidir. Yenə sual doğur: axı Nitsşenin çağırışlarını eşitmək – ona inanmaq demək deyilmi?! İnam xəstəlik göstəricisidirsə, nədən Nitsşeyə inanmaq xəstə şüuru sayılmasın?! İnsana xristian olmasına görə, ya zəif olduğuna görə nifrət eləməyin “günahlardan arınmayan” insana nifrət eləməkdən nə fərqi var?! Allah da insana acıqlanır, qisas vəd edir, Nitsşe də insana acıqlanıb nifrət edir. Kimsə deyə bilər: Nitsşe çağdaşı olan insana nifrət edir. Yuxarıda göstərdiyimiz alıntıda (sitatda) da o cür görünür. Bizə görə bu, sorularımızın cavabı deyil. Əslində din başçıları da Allahın adından, öz çağdaşlarını hədələyirdilər.
Biz kitab boyu Nitsşenin İsaya, onun davamçılarına qarşı sərt yanaşmasını anlamağa çalışdıq. Ancaq Nitsşenin sərtliyinin arxasında insanı hədələyən daha qorxulu motivlər görünməyə başlayır. Nitsşedə hakimiyyət ehtirası, güclü insan, əslində insanın heyvana enməsindən başqa bir şey deyil. O, Zərdüştdə “döyüşkən Allah” ideyasını da alqışlayır, Tövratda “döyüşdürən Allah” ideyasını da. O, xristianlığa hiddətini aşağıdakı alıntıda çox fərqli biçimdə bildirib: “Tanrı haqqında anlayış təhrif olunub; əxlaq haqqında anlayış təhrif olunub: lakin yəhudi kahinliyi bununla dayanmadı. İsrailin bütün tarixi olmadan da ötüşmək olardı: o rədd olsun… Bu kahinlər təhrif etməkdən elə bir möcüzə qurdular ki, bunun sənədli sübutu qarşımızdakı incilin əhəmiyyətli hissəsidir: öz xalqının keçmişini onlar hər cür rəvayətləri, hər cür tarixi gerçəkliyi büsbütün təhqir- söyüş altında qoyaraq dinə keçirtdilər, başqa sözlə, ieoqovaya qarşı günahı cəza ilə, şərəfi mükafatla birləşdirərək, həmin bu keçmişdən küt xilas mexanizmi düzüb qoşdular.
( F. Nitsşe. “Antixrist”. Səh. 62. Qanun nəş.- 2013.)
Biz də deyirik, Tanrı anlamı (təhrif olunub) dəyişdirilib. Ancaq bu zaman biz Tanrı anlamı deyəndə Mütləq olanı gözdə tuturuq. Nitsşe isə yəhudi Tanrısı İeqovanın xaraktercə dəyişdirilməsinə etiraz edir. Tövratda Rəbb hökm edən, döyüşə çağıran, başqalarını məhv edib torpağını, varını-mülkünü ələ keçirməyə yönəldən qüvvə kimi çıxış edib. Burada Nitsşe Mütləqi düşünmür, yenilməyən, başqasını yenib üzərində hökm edən gücü önəmsəyir. Rəbb öz qövmünü güclü olmağa, başqalarını özünə boyun əydirməyə cağırır. Bəşər övladı arasında ayrı-seçkilik salır. Söz yox, yəhudi toplumunun qurtuluşu söz qonusudursa nələrisə anlamaq olar. Ancaq “ruhaniyyat” anlayışı dəyişdirilir (təhrif olunur), Nitsşeyə görə sonucda gücün qalibiyyəti ortaya çıxırsa, bu dəyişdirmə qəbul ediləndir. Bu, Nitsşenin nəyi inkar, nəyi təsdiq eləməsindən aydın görünür. Yəni hökm edən, tələb edən, qoçaqlıq simgəsi kimi sunulan Tanrının dəyişdirilib xaraktercə yumşaq, mərhəmətə çağıran, oğlunu qurban verən Tanrının ortaya çıxarılmasına nifrətlə qarşılıq verir. Kitabdan bir alıntı ilə bunu bir daha təsdiq edə bilərik: “… Onun İeqovası hakimiyyət şüurunun, sevincin, özünə ümidin ifadəsi idi: ondan qələbə və xilas gözləyirdilər, onunla təbiətə etibar edirdilər, çünkü o xalqın ehtiyacı nəyədirsə onu və hər şeydəndə əvvəl yağışı verir. İeoqova – İsrailin tansısıdır və deməli, Ədalət tanrısıdır: güclü və gücündən təmiz vicdanla istifadə edən hər bir xalqın məntiqi belədir”.
(F.Nitsşe.”Antxrist”. səh. 59. Qanun nəş.- 2013).
İndi isə Tövratdan İeoqovanın xarakterini, necəliyini bildirən iki alıntını baxışınıza çatdıraq: “…Yeşua Amaleq xalqını qılıncdan keçirib qırdı. Rəbb Musaya dedi: Bunu xatirə olaraq kitaba yaz, Yeşuanın qulağına çatdır ki, Mən Amaleqin adını büsbütün yer üzündən siləcəyəm”.
(Müqəddəs kitab. Kitab nəşriyyatı-2004. Səh.115).
“…Mən sənin Allahın Rəbb, qısqanc Allaham. Mənə nifrət edən ataların cəzasını 3-4 nəslə qədər övladlarına çəkdirərəm. Məni sevib əmrlərimə əməl edənlərin isə minlərlə nəslinə məhəbbət göstərərəm”. ( həmin kitab, səh.119)
Bu, ya buna bənzər deyilişlər Tövratda daha çoxdur. Hərbi komandan kimi danışan, asıb-kəsən, başqalarının torpağına işğalçı meyil yaradan bir xarakteri Nitsşe alqışlayır, özünü də Ədalət Tanrısı adlandırır. Göründüyü kimi, Nitsşe İnsanlığın deyil, güclülüyün fəlsəfəsini ölçü kimi sunur. Xristianlığın yanlışlarını da güclülüyün prinsipləri ilə tutuşduraraq rədd edir. Yuxarıda vurğuladımız kimi, dinin yanlışlarına qarşı Nitsşenin doğruçu məntiqlərindən yan keçmək olmur, ancaq Nitsşenin baxışlarına dayanıb toplumsal-İnsani gəlişməni gözləmək də olmur. Biz, Asif Atanın Mütləqə İnam Ocağı olaraq, hər bir fəlsəfi düşüncəni, baxışı İnsanlığın sağlam tələbləri ilə tutuşdurub dəyərləndirməyin yanlısıyıq. Yaşamda sosial, siyasi davranışların, münasibətlərin həlledici olmasına önəm verənlərlə barışmırıq. Davranışların, münasibətlərin ruhani özüllər üzərində gəlişməli olduğunu vurğulayırıq. Ona görə Nitsşenin fəlsəfi düşüncələri ilə axıra kimi barışmamağımıza da doğal yanaşmaq gərəkdir. Dində özünüdərk – özünü danmaq olduğu kimi, Nitsşedə də özünüdərk – özünüdanmaqdır. Əslində özünüdərk – özündəki Mütləqi görmək, tanımaq, onunla bir olmaq, onun tələbləri ilə yaşamaq deməkdir. Volyuntarist Nitsşe idrakı hakimiyyət aləti sayır. Bu isə heyvani iradəyə daha çox ümid bəsləməkdir. Düşünürük, Nitsşenin zəkalı iradəsi kapitalizm demokratiyasına daha çox yarayır (güc, bacarana baş qurban məntiqi). İnsanlığa isə yaramır. İnsanlığa yaramayan hər şeyi şüurdan dışlamaq, yaşamın ölçüsündə rol almasını rədd eləmək gərəkdir.
Yükümüzdən Böyük Fərəhimiz yoxdur!
Atamız Var olsun!
19- 23 Günəş Ayı, 43-cü il.
(mart, 2021).
